”Rite de Passage”
Auteur: Nadine Gordimer
Uitgeverij: Bert Bakker, Amsterdam 2001
ISBN 90 351 2322 0
Pagina’s: 260
Prijs: € 16,59. ”Pickup” is het Engelse begrip voor een kleine bestelwagen en ook voor een toevallige kennismaking. De eerste betekenis speelt in ”Pickup”, de nieuwste roman van de Zuid-Afrikaanse schrijfster Nadine Gordimer, een zekere rol. Maar alles draait om de kennismaking van Julie Summers met de automonteur Abdu Ibrahim Ibn Musa en de liefdesrelatie die daaruit voortvloeit.

Of de uitgever van de Nederlandse vertaling van deze roman het boek goed gelezen heeft, betwijfel ik. Op de achterkant van ”Rite de Passage” is sprake van de „apartheid in Zuid-Afrika”, terwijl de roman juist in de periode na de afschaffing van de Apartheid speelt.

Julie Summers is afkomstig uit een rijke, vermoedelijk Johannesburgse familie. Haar ouders zijn gescheiden, zij leidt een vrijgevochten leventje met af en toe een minnaar, gezellig ”doorzakken” in het weekend en van tijd tot tijd het genot van marihuana. Julie werkt bij een evenementenbureau en voelt zich sociaal geborgen in de kring van geestverwanten die elkaar elke dag tijdens de lunch ontmoeten en daar vrijblijvend over de politiek en het leven discussiëren.

De grote verandering in Julie’s leven vormt de ontmoeting met de illegaal in Zuid-Afrika verblijvende monteur Ibrahim. Zijn land van herkomst wordt nergens in de roman genoemd, maar het moet Irak of Iran zijn. Met deze Ibrahim ”bedrijft” Julie de liefde. Deze zinsnede keert herhaaldelijk terug, volkomen nietszeggend, een cliché dat vooral daarom irriteert omdat de lezer juist veel meer wil weten over hun intieme gevoelens. Julie verbindt zich met Ibrahim, maar het wordt niet duidelijk waaróm zij dat doet.

Nog raadselachtiger is waarom Ibrahim zich aan Julie bindt. Misschien hoopt hij daardoor een verblijfsvergunning voor Zuid-Afrika te bemachtigen. Die hoop blijkt echter ijdel. Hij ontvangt een brief van de politie waarin hem bevolen wordt om Zuid-Afrika binnen enkele weken te verlaten. Met de oude Apartheid heeft dit niets te maken. Het is een brief die het beleid van de ANC-regering jegens vreemdelingen zichtbaar maakt.

Zelfstandig land
In deze situatie reageert Julie op een verrassende manier. Ze besluit om met haar Islamitische minnaar mee te gaan naar zijn moederland. Op dat moment lijkt er een sterke liefdesband tussen beiden te zijn gegroeid. Toch is het de vraag of de lezer de volgende woorden van de verteller kan geloven: „Hij beantwoordde dit gevoel van haar, want deze vreemdelinge geneest hem. Die nacht bedreef hij de liefde met haar en beantwoordde haar tederheid -noem het zoals je wilt- waartegen hij zich had gewapend (met enkele missertjes), die hij zich niet kon permitteren in zijn situatie; hij moest in staat zijn elke volgende stap die maar nodig was te nemen. Die nacht bedreven ze de liefde, het liefdesspel dat een ander land is, een zelfstandig land, niet dat van jou of mij.” (blz. 99).

Omdat men in Ibrahim’s Arabische wereld de status van de vrouw als geliefde niet zal begrijpen, trouwen ze op het nippertje in Zuid-Afrika voor een ambtenaar van de burgerlijke stand. En dan begint het grote avontuur van Julie’s kennismaking met een zeer traditioneel, aan de rand van de woestijn levende islamitische familie. De taal is een groot probleem. Ook de hiërarchische verhoudingen, tussen man, vrouw en kind enerzijds en tussen bezitters en bezitlozen anderzijds, vormen een hoge drempel naar volwaardige deelname aan deze gemeenschap. Ibrahim is hier slechts op doorreis. Hij is permanent bezig met het verkrijgen van inreisvisa voor Westerse landen. Op het moment dat zij visa voor de Verenigde Staten van Amerika krijgen en een nieuw bestaan lonkt, weigert Julie om met Ibrahim mee te gaan. Zij blijft aan de rand van de woestijn bij zijn familie. De initiatie is weliswaar nog niet voltooid, maar zij heeft zich aan het leven in dit woestijndorp gehecht, het meest van alles aan de woestijn zelf.

Een „rite de passage” is een veelal religieuze ceremonie die de overgang van de ene naar de andere levensfase markeert. De grote vraag is of Julie een dergelijke fase in haar innerlijke en uiterlijke ontwikkeling voltooit. Van de liefde in Zuid-Afrika die de verteller als stadium in hun verhouding noemde, horen we in het vervolg van de roman bitter weinig. Het paar „bedrijft de liefde”, maar het is niet zeker of daar veel liefde aan te pas komt. Van een innerlijke groei naar elkaar toe is totaal geen sprake.

Woestijn
Wel maakt Julie een groei naar aanvaarding van de wereld in het dorp door. Meer en meer beleeft zij het bestaan aan de grens van het niets als een nieuw begin, bijna als een wedergeboorte. Op de volgende prachtige manier wordt de woestijn beschreven: „De woestijn. Geen seizoenen van bloei en afsterven. Alleen het eindeloos afwisselen van dag en nacht. Tijdloos: en zij zit te staren, niet eroverheen maar erin, want de ruimte is onbeperkt; er zijn geen kenmerken die de afstand van hier naar daar aangeven. In een laag nevel is geen horizon; het bleke zand, rozegestreept lichtgevend lila in de kleur van vaag licht, kent geen begrenzing van land en lucht. Nevelhemel is niet te onderscheiden van nevelzand. Alles loopt in elkaar over en er is geen toeschouwer; de woestijn is eeuwigheid.” (blz. 168).

Julie maakt een belangrijke ontwikkeling door. Hoe goed de woestijn als mystieke ervaring ook wordt beschreven, de finesses van de ontwikkeling van deze vrouw zijn met sluiers bedekt. Bovenal geldt dat voor de relatie met Ibrahim. We worden als lezers geacht te geloven dat Julie de last van de Westerse culturele erfenis achter zich laat, maar we zien het niet voor onze ogen gebeuren. Bovendien heeft Julie niet alleen met de woestijn te maken, maar in veel strakkere zin met het aan regels gebonden gezinsleven bij Ibrahim thuis. Zal het haar lukken om daarmee te kunnen leven? Gezien de zeer ondergeschikte rol van de vrouw in de islamitische cultuur is het ronduit een hachelijk avontuur.

Totale verwerping?
Dit leidt tenslotte tot de vraag waarom Julie in Zuid-Afrika zelf niet tot bepaalde vragen en antwoorden is gekomen. De mogelijkheden om een ethische, politieke of religieuze keuze te maken, inclusief het bestaan in de woestijn, zijn in Zuid-Afrika groot. Ligt de oplossing voor de problemen van de wereld in een totale verwerping van het Europese gedachtegoed? Tot zulke onzinnigheden zal Gordimer zich toch niet laten verleiden?! Maar het gebeurt hier wel. Zoals wel vaker bij Nadine Gordimer is de ideologie hier met haar op de loop gegaan. Het resultaat is een roman (de tegenhanger van haar roman ”July’s People” uit 1981) die ondanks fraaie passages heel wat losse rafels heeft en ook als geheel op wezenlijke punten problematisch is.