De NWO valt onder verantwoordelijkheid van het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (OCW) en heeft een budget van 625 miljoen euro per jaar om onderzoek van allerlei aard te stimuleren en te financieren. Onderzoekers kunnen deels zelf bepalen voor welke thema’s zij gelden willen aanvragen in de zogeheten vrije competitie. Zo werd onlangs 1 miljoen toegekend voor onderzoek naar parabels in de joodse en christelijke traditie. En deels bepaalt de NWO de thema’s waar onderzoekers voorstellen voor kunnen indienen.

Het onderdeel geesteswetenschappen schreef de afgelopen jaren het onderzoeksprogramma ”Religie in de moderne samenleving”, om inzichten te krijgen „die van belang zijn voor beleidsmakers, bestuurders en professionals werkzaam in bijvoorbeeld de zorgsector, het onderwijs, het bedrijfsleven en bij overheden.” Het programma werd ontwikkeld in samenspraak met instanties als het Centraal Bureau voor de Statistiek en het Sociaal en Cultureel Planbureau. Er wordt in gesteld dat religie niet verdwenen is, maar wel „opmerkelijke veranderingen” doormaakt en een nieuwe rol is gaan vervullen: minder sociaal verbindend dan voorheen.

Centraal in dit onderzoek staat de vraag in hoeverre religie nog een samenbindende of juist een verdelende factor is voor een maatschappij. Een van de uitgangs­punten luidt: „Religie wordt in bepaalde vormen ook beschouwd als factor die juist de eigen gemeenschap isoleert, anderen uitsluit, of aanzet tot geweld.”

De opstellers stellen een aantal actuele vragen, waarop het onderzoek antwoorden zou moeten geven. „Levert religie een bijdrage aan de integratie van minderheden of staat zij deze juist in de weg? Waarom worden sommige religieuze uitingen wel getolereerd, en andere niet?”

Linkse signatuur

Tot november 2012 kwamen bij de NWO 51 aanvragen voor subsidie binnen. Een beoordelingscommissie en een maatschappelijk panel vroegen in vijftien gevallen de aanvraag nader uit te werken. Uiteindelijk werden negen aanvragen geselecteerd die daadwerkelijk geld krijgen. De lijst met niet-gehonoreerde voorstellen wordt niet vrijgegeven. „Vertrouwelijkheid van de aanvragen en aanvragers is onderdeel van de procedure.”

De leden van het maatschappelijk panel zijn veelal invloedrijke publieke personen. Opvallend is de linkse signatuur: Thijs Broer (politiek redacteur Vrij Nederland), Kathleen Ferrier (oud-Tweede Kamerlid CDA), René Grotenhuis (algemeen directeur Cordaid), Erica Meijers (Bureau de Helling van GroenLinks), Jaap Smit (voorzitter CNV) en Ineke de Vries (directeur Humanistisch Verbond). Zij bezien vooral de maatschappelijke relevantie van een voorstel. De beoordelingscommissie bestaat uit hoogleraren uit het veld, die vooral de kwaliteit van het voorgenomen onderzoek beoordelen. Beide gremia zijn ingesteld door het bestuur van de NWO-sector geesteswetenschappen.

Criterium voor het verlenen van gelden is volgens de NWO enkel welk voorstel het „beste” is in termen van wetenschappelijke kwaliteit en maatschappelijke relevantie. Veel van de gehonoreerde voorstellen blijken dit keer te gaan over het thema immigratie of in verband te staan met de islam, terwijl de rol van het christendom veel minder aandacht krijgt.

Prof. dr. James Kennedy (Universiteit van Amsterdam), die zelf geld krijgt voor zijn voorstel voor onderzoek naar de veranderende verhouding van kerk en staat vanaf de jaren zestig, heeft een verklaring: „Zulke onderwerpen vallen in de prijzen omdat er in de eerste plaats heel veel van worden ingediend, omdat het daarnaast vaak toonaangevende onderzoekers zijn met intensieve kennisnetwerken die ermee bezig zijn, en omdat het gewoon een uiterst relevant thema is. Het christendom is inderdaad wat onder­gesneeuwd. Dat zal nog wel een keer veranderen, maar nu nog niet.”

Delicate verhouding joden en moslims

Prof. dr. G. A. Wiegers van de Universiteit van Amsterdam schreef samen met dr. S. J. Vellenga een onderzoeksvoorstel dat erdoorheen kwam bij de NWO. Het onderzoek gaat over de „delicate verhouding van joden en moslims in Amsterdam en Londen.”

Tussen beide groeperingen bestaan spanningen, maar er zijn ook vormen van samenwerking, signaleren de twee in het voorstel. „Islamitische en joodse groepen vertonen verwantschap en hebben gemeenschappelijke belangen rondom onderwerpen als besnijdenis, ritueel slachten, de rol van religieus recht (zowel intern als extern), religieus onderwijs, ethische kwesties, maar ook veiligheid, integratie en rechtsstatelijkheid.”

Het onderzoek naar deze spanningen en vormen van samenwerking zal vijf jaar in beslag nemen. „We zijn erg blij met de honorering”, aldus prof. Wiegers. „Wij zien dit als een belangrijke blijk van erkenning voor ons werk en van het belang van het project zelf.”