Nee, vandaag neemt Adnan Topkapi geen lunch. Hij schudt beslist zijn hoofd terwijl hij zijn gast overvloedig laat opscheppen van de rijst met gestoofd vlees. Topkapi, een dertiger in moderne kleren, heeft een druk leven als chef van de buitenlandredactie van Samanyolu in Istanbul. Samanyolu is een van de tv-kanalen die gebaseerd zijn op het gedachtegoed van de Turks-islamitische prediker Fethullah Gülen (72) en wordt door miljoenen mensen bekeken, zowel in Turkije als in het buitenland.

Trots laat Topkapi na de lunch de moderne middelen zien waarmee de uitzendingen worden gemaakt. Het onderscheidt zich in weinig van de gang van zaken in Hilversum – ware het niet dat de vrouwen hier vrijwel allemaal een hoofddoek dragen. En ware het niet dat de kantine rond lunchtijd zo leeg blijft. „We gedenken vandaag lailat-ul-meraj; de hemelvaart van Mohammed”, legt Topkapi uit. „Dan is het aanbevolen om niet te eten.”

Het tekent de gang van zaken bij de vele tientallen organisaties in Turkije en daarbuiten die zijn geschoeid op de leest van Fethullah Gülen. Of het nu een tv-station is, de redactie van Turkijes grootste krant Zaman of de snelgroeiende Turkse liefdadigheidsorganisatie Kimse Yok Mu: stuk voor stuk gaat het om instellingen die een hypermoderne werkwijze combineren met een zeer devote houding onder het personeel waarin liefde het centrale begrip is.

„In de woorden van een grote mysticus, is liefde de raison d’être voor het bestaan van de schepping. Ondanks dit alles kunnen we uiteraard niet ontkennen dat de islam in naam van bescherming een element van geweld bevat.”

Fethullah Gülen

Diezelfde combinatie van moderniteit en devotie geldt voor de Gülenorganisaties buiten Turkije, waaronder tientallen in Nederland. Bij Platform INS bijvoorbeeld, een dialoogcentrum in Rotterdam van waaruit in alle openheid gesprekken met christenen en andere Nederlanders worden aangegaan, werken mensen die hun vijf dagelijkse gebeden nooit zullen overslaan en die de vele voorschriften van de islam tot in de puntjes houden.

Of neem de diverse studentenhuizen van Gülen in de Nederlandse steden: de studenten die er wonen worden gestimuleerd en geholpen met de studie, maar tegelijk zijn het „religieuze broederschapshuizen”, zegt de Amerikaan James C. Harrington, die een boek schreef over de Fethullah Gülen. Het zijn huizen waar studenten zelf vorm kunnen geven aan hun spirituele beleving.

Iets scherper verwoordt de Nederlandse islamoloog prof. Martin van Bruinessen dat, die in opdracht van de Nederlandse regering een rapport over de Gülenbeweging schreef. De studenten in de huizen staan volgens hem „onder sterke sociale controle; ze blijven afgeschermd van frivool amusement en gevaarlijke ideeën uit de buitenwereld, en besteden veel tijd aan de bestudering van de werken van Gülen en aan religieuze oefeningen.”

„De mensen die zich aan God hebben onderworpen vinden zichzelf in vrede, omdat ze zijn gezeten in de schuilplaats van de eeuwige almachtige voor wiens majesteit ze altijd ontzag en respect zullen voelen.”

Fethullah Gülen

Noch de meeste Turken, noch veel Nederlanders weten goed raad met die in hun ogen vreemde combinatie. Hoe kunnen mensen zo open en modern overkomen en tegelijk zo conservatief zijn in hun geloof? Omdat een antwoord op die vraag doorgaans uitblijft, voedt het de vele theorieën dat de aanhangers van Fethullah Gülen helemaal niet modern zijn, maar op slinkse wijze uit zijn op macht zodat uiteindelijk de sjaria kan worden ingevoerd.

Een probleem bij de beantwoording van de vraag hoe het moderne en het conservatieve kunnen samengaan, is dat er maar weinig islamitische organisaties zijn die zich goed laten vergelijken met die van Gülen. Welke andere moslims leggen immers sterk de nadruk op een persoonlijke toewijding aan Allah en anderzijds op volledige deelname aan de moderne maatschappij?

Eigenlijk lijkt de beweging van Gülen nog het meest op de verbanden die ook in orthodox-christelijke kring te vinden zijn, zegt Turkijekenner Gerrit Steunebrink van de Radboud Universiteit in Nijmegen. „Je kunt het vergelijken met de confessionele zuilvorming zoals wij die in Nederland ook hebben gekend”, analyseert hij. „De opkomst van de SGP, de Antirevolutionaire Partij, het GPV van Jongeling: deze partijen gaven stem aan mensen die daarvoor nauwelijks werden gehoord. Zo is het ook met de Gülenbeweging.” De Gülenmensen willen, kortom, net als veel christenen midden in de wereld staan – maar tegelijk willen ze die wereld met al zijn begeerlijkheden mijden.

Een andere vergelijking is wellicht nog adequater: die met de rooms-katholieke jezuïetenorde, waar de huidige paus Franciscus zijn wortels heeft. Verschillende kenners van de Gülenbeweging hebben op tal van overeenkomsten gewezen. „Tussen beide bestaat een soort familiegelijkenis die wederzijds erkend wordt”, schrijft de Utrechtse prof. Van Bruinessen in zijn rapport over de Gülenbeweging. „De nadruk op het vormen van een intellectuele elite, de ascetische discipline, de bereidheid van de kernleden van de beweging om te gaan waarheen de beweging hen zendt, de spiritualiteit die gecultiveerd wordt in besloten kring in combinatie met een actief engagement met de moderne wereld, en dialoog met andersdenkenden zijn trekken die men in elkaar herkent.”

„Rooms-katholieken hebben iets met Gülen, dat is duidelijk”, zegt ook Peter Edel, een Nederlandse auteur die in Turkije woont en de Gülenbeweging bestudeerde. „De wederzijdse openheid naar de wereld buiten het eigen geloof is opmerkelijk.”

Volgens moslims van meer salafistische snit zijn die overeenkomsten geen toeval. Zij hebben, mede om Gülen en zijn aanhangers in een verkeerd daglicht te plaatsen, de Gülenbeweging wel crypto-christelijk genoemd. Op z’n minst zou het een sekte zijn die de eenwording van het christendom en de islam voor ogen heeft. Vooral sinds Gülen in 1998 paus Johannes Paulus II ontmoette, klinkt die beschuldiging met regelmaat.

„We verlangen naar de verhalen van het hart, want in die verhalen voelen we de adem van Jezus die nieuw leven geeft. Sinds het begin van de wereld zijn de mensen van het hart altijd de gelukkigen geweest; zij reizen tot voorbij de hemelen met vleugels als van engelen.”

Fethullah Gülen

Die overeenkomsten met het christendom zijn echter niet zo vreemd voor wie bedenkt dat het gedachtegoed van Gülen in sterke mate is bepaald door het soefisme, de mystieke tak van de islam waarin christelijke elementen al eeuwenlang doorsijpelen (zie ”Soefisme: ontvangen om weer door te geven”).

Tegelijk gaan sommige overeenkomsten nauwelijks dieper dan het gebruikte idioom. Dat blijkt bijvoorbeeld als Gülen de islam uitlegt als „een manier die iemand tot volmaaktheid kan leiden of in staat kan stellen zijn of haar oorspronkelijke engelachtige status te bereiken”, zoals hij schrijft in een van zijn boeken over Mohammed.

Het soefisme dient in die optiek vooral als spirituele gids om generaties moslims te laten zien hoe het pad naar de menselijke volmaaktheid loopt, zegt Gülenkenner en jezuïet Thomas Michel. Niet moeilijk is het om te zien dat dit pad vanuit christelijke optiek doodloopt vanwege al die pogingen om de wereld te verbeteren – pogingen die op een christelijk publiek algauw als naïef over kunnen komen.

Trouwens, dat valt niet alleen op vanuit christelijk perspectief. Ook de areligieuze auteur Peter Edel, die zich verdiepte in het gedachtegoed van Gülen, valt over dit punt. „In veel conflicten volstaat het niet om termen zoals tolerantie, dialoog en liefde te roepen, zoals Gülen doet. Een oplossing voor ingewikkelde vraagstukken in de wereld vraagt vaak om veel meer dan dat.”

Dat méér kan vanuit christelijk perspectief niets anders dan de tussenkomst van Christus Zelf zijn. Precies dat ontbreekt op het pad van Gülen, waar de deugd het in zijn eentje klaar moet spelen.

„Soefisme is het voortdurende streven om allerlei kwalijke stelregels en slecht gedrag kwijt te raken en deugden te verwerven.”

Fethullah Gülen

Dit is het slot van een tweeluik over de Turks-islamitische Gülenbeweging.