Preventieve verwijdering van beide borsten, nog voordat de kanker zich heeft ontwikkeld, wordt steeds vaker toegepast bij vrouwen die een erfelijke aanleg hebben voor borstkanker (RD 15-5). Ook de Amerikaanse actrice Angelina Jolie verwijderde preventief haar borsten en eierstokken om het risico op kanker te vermijden. Vervolgens schreef ze een brief naar The New York Times om haar besluit publiek te maken.

Natuurlijk heeft Angelina Jolie het volste recht om haar eigen besluiten te nemen als het gaat om haar gezondheid of de gezondheid van hen die haar zijn toevertrouwd. Ik reageer ook alleen maar omdat zij een brief publiceerde waarmee zij haar persoonlijke zaak tot een publieke zaak maakte.

Mijn eerste reactie was er een van bewondering. Liever een moeder zonder borsten dan geen moeder. Maar toen ik er dieper over nadacht begon er toch een stemmetje in mij vragen te stellen: Is het onze zorg risico’s te vermijden? En wat mag het verhogen van onze levensverwachting kosten?

Wij hebben geleerd te denken vanuit het individuele subject, het ego, dat zelf mag bepalen wat er in zijn of haar leven gebeurt. Om ervoor te waken dat wij een stelletje egoïsten worden, formuleerde de filosoof Immanuel Kant (1724-1804) een universaliteitsprincipe: toets jouw daden steeds aan de vraag of iedereen hetzelfde moet kunnen doen. Daaraan beantwoordt de brief van Angelina Jolie in The New York Times. Want zou niet iedere vrouw en iedere man in Amerika en buiten Amerika het recht hebben op een operatie ter vermijding van het risico op een ernstige ziekte of enig ander gezondheidsrisico? Nu komen we echter op lastig terrein. Want verreweg de meeste mensen hebben daar het geld niet voor. Onbedoeld zegt haar brief dus ook: „Ik kan dit doen, jullie niet?”

Toegepast op het vermijden van het risico te sterven wijst het universaliteitsprincipe naar een wereld waarin niemand meer hoeft te sterven. Een goed christelijk idee, zou je zeggen, de overwinning van lijden, ziekte en dood. Maar niet op deze aarde. Want als alle ziektes zijn uitgeroeid, dan zullen we allemaal kerngezond sterven aan water-, voedsel- en zuurstoftekort. En met ons nog veel meer levende wezens.

Er is een oplossing voor dit probleem, maar die durf ik nauwelijks ter sprake te brengen: dat alleen kerngezonde mensen zich mogen voortplanten. Als het doel is ook genetisch kerngezond te zijn, dan ontkomen we er niet aan onszelf te behandelen zoals wij onze gewassen en ons vee behandelen: veredelend tot de (technisch) perfecte mens. Niet voor niets noemt de filosoof Peter Sloterdijk in zijn ”Regels voor het mensenpark” onze humanistische cultuur provocerend een cultuur van ”telers”. Een humane cultuur aanvaardt dat mensen kwetsbaar zijn en sterfelijk, en dat zij de toekomst niet kunnen kennen.

De mens die niet meer kan sterven is levenloos. En ook de aarde kan niet leven als de dood hem wordt afgenomen. Daarom noemde Franciscus van Assisi de dood een zuster. Het christelijke geloof dat God de dood heeft overwonnen, moet dan ook anders worden opgevat. Hij overwon de dood door Zijn dood aan te gaan, niet door hem koste wat kost te vermijden. De kunst van het sterven, de ”ars moriendi”, is deel van de goede levenskunst.

Dat brengt mij op de vraag naar de zorg als het vermijden van risico’s. De risicogerichte gezondheidszorg is al langer onderwerp van debat. Omdat voorkomen beter en goedkoper is dan genezen, en de biotechniek ons ongekende mogelijkheden biedt, verschuift de gezondheidszorg van klachtgerichte tot risicogerichte zorg. Ziekenzorg wordt risicomanagement. Dat begint al met gezond eten en voldoende bewegen om de kans op hart- en vaatziekten te verkleinen. Het eindigt met het wegsnijden van lichaamsdelen om de kans op kanker te verkleinen. Op zich kan daar niemand tegen zijn. Maar als het risico wordt bestreden in plaats van de kanker, is dat dan zorg of bezorgdheid?

De goede redenen voor het risico­management kunnen ongewild leiden tot een cultuur van totale beheersing van de menselijke mogelijkheden. In zo’n cultuur is het leven ondraaglijk licht. Want het lijden wordt niet meer gevoeld maar gevreesd. En de totale gerichtheid op mogelijkheden verduistert het zicht op de werkelijkheid. Als ik weet wat er allemaal zou kunnen gebeuren, verzet ik geen stap meer. Als ik bedenk wat ik allemaal zou kunnen doen, begin ik nergens meer aan.

Er is al een naam voor: de posthumane cultuur. De cultuur waarin mijn kwetsbare lijf er niet meer mag zijn. Deel voor deel wordt het vervangen door kunstorganen die eindeloos vervangbaar zijn. Totdat mijn lijf er niet meer is, overgegaan in een ”avatar” die rondwaart op het world wide web zonder einde.

Wat moeten we dan doen? Willoos berusten in alles wat ons overkomt? Nee. God heeft ons een eigen wil gegeven en de middelen om ons eigen leven vorm te geven, dus dat is dan kennelijk Zijn wil.

Had Angelina Jolie dan iets anders moeten doen? Nee. Ze heeft gedaan wat ze kon en wilde doen, en dat is goed. Bij mij kwamen de vragen op toen de suggestie werd gewekt dat iedereen dit zou moeten doen. Dan treedt er een mechanisme in werking dat ik hier verbind met het universaliteitsprincipe. En dat biedt weinig hoop. De filosoof Kant denkt vanuit het individuele subject en maakt dat subject vervolgens universeel, alsof al die individuen niets met elkaar en hun omgeving te maken hebben. De een is iedereen en hier is overal. Dan raken de verhoudingen zoek. Maar een mens leeft in verhoudingen. En ziekte is juist een kwestie van (gebrek aan) goede verhoudingen: binnen het lijf, tussen mensen onderling, tussen de mens en zijn natuurlijke omgeving, en ja, tussen de mens en God. Dat is mijn bedenking: doe dit niet zonder de goede verhoudingen in het oog te houden.

Een hoopvoller principe voor de zorg, en wat mij betreft de eigenlijke grond van Jolies brief, is: „Behandel de ander zoals jij zelf behandeld wilt worden” (Matth. 7:12). Dan begin je bij de ander met de vraag wat jij voor hem kunt betekenen. In de spiegel van die ander wordt jou duidelijk wat jij zelf verlangt.

De zorg vertrekt niet vanuit de eigen behoefte, een risicoloos bestaan, maar vanuit de liefde voor de ander. De eigen behoefte werpt het individu terug op zijn eenzame zelf, terwijl de liefde hem een goede relatie biedt. Zorg is zorg voor elkaar. Een zorgstelsel dat zich voornamelijk op risico’s richt creëert een voortdurende angst voor nieuwe en onvermoede risico’s. Dat maakt mensen eenzaam. Maar een zorgstelsel dat liefdevolle relaties stimuleert geneest de zieke en steunt de ongeneeslijk zieke.

Mijn bedenkingen richten zich niet tegen Angelina’s keuze. Zij aanvaardt een keiharde ingreep om er voor haar kinderen te kunnen zijn. Dat kan ik alleen maar bewonderen. Maar haar oproep dat iedere vrouw (en waarom niet meteen ook iedere man), waar ook ter wereld, haar genen moet laten testen om zich zo nodig te laten behandelen, wakkert eerder bezorgdheid aan dan dat hij de zorg bevordert. Behandel de zieke, niet het risico. Bestraf de misdadiger, niet de dreiging. Bestrijd de pijn, niet je kwetsbaarheid. En rouw over de dode, niet over zijn sterfelijkheid.

De auteur is docent spiritualiteit en religie aan Tilburg University en medewerker van het Franciscaans Studiecentrum.