Het Internationaal Instituut voor Holocaustonderzoek en het Salesianer Theologisch Instituut van St. Petrus en Paulus hielden in 2009 in Jeruzalem een congres over de rol van paus Pius XII tijdens de Tweede Wereldoorlog. De lezingen van de wetenschappers werden aangevuld, gebundeld en door onderzoekscentrum Yad Vashem uitgegeven: ”Pius XII en de Holocaust. De huidige staat van onderzoek”.

Het onderzoek naar de rol van de rooms-katholieke kerkleider is „zeer gecompliceerd”, zegt dr. Iael Nidam-Orvieto, hoofdredacteur van de publicaties van het Internationaal Instituut voor Holocaustonderzoek van Yad Vashem in Jeruzalem. Ze is afkomstig uit Italië en specialiseerde zich in de geschiedenis van de Joden tijdens de Holocaust in dat land.

Catalogiseren

Pius XII leidde de Rooms-Katholieke kerk van 1939 tot 1958. De meeste archieven over zijn pontificaat zijn nog gesloten. Het Vaticaan heeft gedurende de jaren zestig, zeventig en tachtig van de vorige eeuw wel een aantal documenten gepubliceerd, dat zeer belangrijk materiaal bevat.

„Het betreft een verbazingwekkende collectie”, zegt dr. Nidam-Orvieto. „Maar het probleem is dat een onderzoeker niet weet wat er voor of na die tijd gebeurde. We kunnen dus niet het hele proces beoordelen. We weten pas wat er werkelijk is gebeurd als al het archiefmateriaal beschikbaar is.”

Het Vaticaan is van plan het archief van Pius XII binnen enkele jaren open te stellen. Archivarissen zijn nu bezig de documenten te catalogiseren. Het betreft brieven, ontwerpen van speeches en encyclieken, notulen en mogelijk dagboeken. Ze zijn vooral in het Italiaans geschreven, maar ook in het Duits, Latijn en Engels.

„Een collega in Italië kreeg de kans de archieven te zien”, vertelt dr. Nidam-Orvieto. „Ze liep maar en liep maar, langs schappen vol documenten. De hoeveelheid materiaal over de Tweede Wereldoorlog dat in de archieven ligt, is onvoorstelbaar groot.”

De onderzoekster uit Jeruzalem gelooft dat het Vaticaan er goed aan zou doen het archief zo snel mogelijk te openen. „Als het 
materiaal beschikbaar is, zullen we een beter beeld krijgen van wat er werkelijk is gebeurd. Ik geloof dat de angst van velen over de rol van de paus in de Tweede Wereldoorlog ongegrond zal zijn. De situatie kan niet slechter worden dan ze nu al is: veel mensen beschuldigen het Vaticaan en Pius XII.”

Religieuze orden

In Rome bevindt zich ook de 
Federatie van Religieuze Orden, die materiaal verzamelt van kloosters, bisdommen, gemeenschappen en instellingen. De federatie staat los van het Vaticaan maar houdt de archieven eveneens grotendeels gesloten. „Het is bekend dat geestelijken van deze instellingen tijdens de Tweede Wereldoorlog allerlei dingen vóór of juist tegen de Joden deden”, aldus dr. Nidam-Orvieto.

Ook mondelinge getuigenissen zijn van belang voor het onderzoek. Veel religieuze orden hebben na de oorlog interviews afgenomen. Soms zijn deze 
uitgeschreven, soms staan ze 
op geluidsbanden. De orden deden dat omdat ze bijvoorbeeld hun geschiedenis gedurende 
de oorlog wilden vastleggen. 
Ze interviewden nonnen en priesters die in die tijd in leven waren. Ook waren er orden die gevraagd werd hun dossiers over hun activiteiten in de oorlog in te leveren.

Dr. Nidam-Orvieto gelooft dat deze interviews en documenten zeer belangrijk materiaal vormen voor het onderzoek naar de rol van paus Pius XII in de Tweede Wereldoorlog. Ze zijn echter nooit systematisch in kaart gebracht. In Rome is er een onderzoek begonnen, dat zal worden uitgebreid naar andere delen van Italië. Buiten Italië is er nauwelijks onderzoek gedaan naar het archiefmateriaal van religieuze orden.

Joodse vluchtelingen

Hoe beoordeelt dr. Nidam-Orvieto de paus voorlopig op grond van de al beschikbare gegevens? Ze gelooft niet dat Pius XII het bevel gaf om kloosters voor Joodse vluchtelingen te openen. Als hij dat wel had bevolen, zouden niet zo veel religieuze instellingen hebben geweigerd om Joden te onderdak te bieden. „Als er een bevel geweest was ze te openen, zou iedereen dat hebben gedaan. Hoe kon het anders gebeuren dat er bischoppen waren die hulp weigerden aan Joden en aan geestelijken die Joden hielpen?”

Er zijn wel aanwijzingen dat plaatselijke instellingen Joden probeerden te helpen, en dat het Vaticaan en de paus dat accepteerden. „Ze moedigden het mogelijk aan.”

Ze wijst erop dat geschiedenis meestal niet zwart-wit is. Sommige mensen werden in 1942 door de kersttoespraak van de paus geïnspireerd om Joden te redden, anderen legden de boodschap naast zich neer. Sommigen zeggen dat Pius XII zich niet duidelijker uitspraak omdat hij bang was voor een splitsing in de kerk vanwege het wijdverbreide antisemitisme.

Er ligt dus nog een „enorme hoeveelheid” werk voor historici aangaande het onderzoek naar de rol van paus Pius XII in de oorlog. „Ik geloof dat we nog maar aan het begin staan. Het zou echt niet goed zijn om nu al conclusies te trekken. Vergelijk het met een legpuzzel van 10.000 stukjes. We hebben nu 200 stukjes. We zullen nooit de volledige 10.000 krijgen, maar als we er 5000 hebben, kunnen we al een veel beter beeld krijgen dan we nu hebben.”