20.30 uur: Liveblog afgesloten – De synodevergadering is gesloten en deze liveblog wordt ook afgesloten. Andere artikelen over de synode leest u op de rechterzijde van deze pagina.

20.20 uur: Synodevergadering gaat sluiten – De vergadering wordt gesloten door diaken B. J. Robbers (Amsterdam).

20.10 uur: Synode stemt – De synode stemt over de amendementen. Er is wat ruis over hoe gestemd moet worden.

19.43 uur: Reactie scriba dr. Plaisier – Dr. Plaisier stelt in reactie op diaken Van der Vlies en ds. Van Lingen voor om op een meer inhoudelijke manier te gaan werken om zo de „amendementencultuur te doorbreken. Juist de kleinere samenstelling van de vergadering geeft daar ruimte voor. Laten we dit gaan beproeven in de synode.”

Overigens vindt dr. Plaisier dat dit niet in de huishoudelijk reglement moet worden opgenomen, omdat er volgens hem ook redenen zijn om een agendapunt wel te beginnen met amendementen.

Over de agenda zegt dr. Plaisier dat het moderamen daar geen monopolie op heeft. Hij stelt de synodeleden voor om elke november inzicht te geven wat er op de agenda staat voor de komende jaren van de synode. „Dan is er ruimte om over de agenda te spreken en kun je ook op een gedegen manier voorbereiden.”

19.24 uur: Niet laten gijzelen door agenda – Ds. A. van Lingen (Nieuw Lekkerland) ziet net als diaken Van der Vlies graag een inhoudelijk debat. Hij wil dat de vergadering niet wordt „gegijzeld door de agenda.” Ook de sprekerslijst moet niet vaststaan, maar synodeleden zouden op elkaar moeten kunnen reageren.

19.10 uur: Andere werkwijze – Diaken A. W. van der Vlies (Hendrik-Ido-Ambacht) tekent aan dat de werkwijze van de generale synode „uitzonderlijk” is. Moties en amendementen worden vooraf ingediend en dan wordt niet meer geluisterd tijdens de synode hoe het voorstel tot stand is gekomen. „De werkwijze die wij hanteren, is hoogst ongebruikelijk. Het gebeurt nooit dat in de eerste ronde al moties en sprekersrondes zijn. Ik vind daarom dat we te weinig naar elkaar luisteren.” Voor hem is een nieuwe, gehalveerde synode een goed moment om een nieuwe werkwijze te introduceren.

Verder presenteren hij en andere synodeleden amendementen of stellen vragen over de huishoudelijke regeling (AZ 13-01).

18.50 uur: Synodevergadering hervat – De vergadering van de generale synode wordt hervat.

17.45 uur: Diner – De synodeleden gebruiken de avondmaaltijd. Om kwart voor zeven gaat de synodevergadering weer verder.

17.40 uur: Bedankt – Preses ds. K. van den Broeke bedankt onder anderen woordvoerder ds. J.-G. Heetderks voor zijn werkzaamheden. Hij wordt protestants hoofdpredikant van de Dienst Justitiële Inrichtingen van het Ministerie van Justitie.

17.25 uur: Benoemingen – Ook zijn benoemd: dr. M. C. A. Korpel als universitair hoofddocent Oude Testament en dr. B. van den Toren als hoogleraar interculturele theologie van de Protestantse Theologische Universiteit (PThU). Verder werden een aantal anderen benoemd voor kerkelijke commissies.

17.20 uur: Benoemingen – Preses ds. K. van den Broeke maakte de benoemingen bekend. Een daarvan is oud-minister Marja van Bijsterveldt-Vliegenthart. Ze is benoemd tot voorzitter van de Raad van Toezicht van de Protestantse Theologische Universiteit (PThU). Zij neemt deze functie over van prof. dr. F. A. van der Duyn Schouten. De leden van de Raad van Toezicht van de PThU worden benoemd door de generale synode. Prof. Van der Duyn Schouten wordt toegesproken door scriba dr. A. J. Plaisier.

16.20 uur: Pauze – De synode houdt een pauze van een kwartier. Daarna komt de synode in comité bijeen voor benoemingen. Daar mogen geen journalisten bij zijn.

16.09 uur: Beproeving Liedboek per 25 mei – De synode besluit met 2 stemmen tegen om het nieuwe Liedboek per 25 mei vrij te geven voor beproeving in de gemeenten.

16.05 uur: Bezinning op beproeving over vijf jaar – Preses ds. K. van den Broeke geeft aan dat het moderamen zich goed wil bezinnen op de manier van reflectie op de bezinningsperiode over vijf jaar, zodat niet opnieuw dezelfde discussie wordt gevoerd.

16.01 uur: „Sorry zeggen” – Ds. L. W. Smelt van de generale commissie van rapport vraagt of het moderamen duidelijker spijt kan betuigen richting de synode over de werkwijze van de Interkerkelijke Stichting voor het Liedboek (ISK). Hij neemt het tegenvoorstel terug. Dr. Plaisier erkent dat de rol van het moderamen duidelijker had gekund.

15.59 uur: Scriba adviseert goedkeuring Liedboek – Dr. A. J. Plaisier, scriba van de generale synode, adviseert de synode om het Liedboek nu alvast vrij te geven ter beproeving in de gemeenten. Hij raadt het tegenvoorstel van de generale commissie van rapport af. Hij geeft wel aan dat er een andere weg had kunnen gegaan met het Liedboek in het verleden.

De scriba heeft er vertrouwen in dat het Liedboek goed gaat landen bij de plaatselijke gemeenten. „Voor de beproeving staat vijf jaar. Er is een handreiking meegegeven hoe te beproeven. We vertrouwen erop dat er zo een fatsoenlijk product afgegeven is. Voordeel bij goedkeuring is dat er geen schemergebied gaat komen, dat elke gemeente er al mee bezig is, maar dat de synode het nog officieel moet goedkeuren. Je moet voorkomen dat je als synode in de laatste wagon belandt.”

15.47 uur: Reactie van ds. Holwerda – Ds. Holwerda geeft aan dat een Liedboek in grote letter niet gelijk per 25 mei beschikbaar is. De liedboeken zijn al geregeld met de drukker in Italië. Het Liedboek in grote letter volgt zo spoedig mogelijk.

15.44 uur: Vrije keus om het Liedboek te gaan zingen – Ds. D. Bohlken (Tiel) is enthousiast om uit het Liedboek te gaan zingen. „Het boek is er, en er zal uit gezongen worden. Er zullen ook gemeenten zijn die nooit uit het Liedboek zullen gaan zingen. En dat is prima. Het is prachtig dat onze Protestantse Kerk zo kan zijn.”

15.40 uur: Inhoudelijke verkenning nodig – Ds. B. J. van Haarlem (Eindhoven) vindt een inhoudelijke verkenning van het Liedboek wel op z’n plaats. Het was ook mogelijk geweest, zegt hij. Tegelijk is hij blij dat het Liedboek gebruikt kan gaan worden. Verder stelt hij het moderamen voor een „goed gesprek” met de Interkerkelijke Stichting voor het Kerklied (ISK) te voeren omdat er wat „hobbels en knelpunten” zitten in het overleg.

15.31 uur: Vrijgeven Liedboek niet uitstellen – Ds. G. van de Pol (Rotterdam) vindt dat het beproeven van het Liedboek door de plaatselijke gemeenten niet uitgesteld moet worden tot de volgende synodevergadering in het najaar.

15.24 uur: Vertrouwen – Ouderling-kerkrentmeester A. C. van der Haar (Doetinchem): „De aarzeling komt je tegemoet in de stukken. Het lijkt op geloven in een liedboek dat niet bestaat”, zo parafraseert hij een boek van ds. K. Hendrikse. Van der Haar roept de synode op om alle vertrouwen uit te spreken voor het nieuwe Liedboek, omdat anders de nieuwe bundel bij de plaatselijke gemeenten niet van de grond komt.

15.18 uur: Koningslied – Diaken B. J. Robbers (Amsterdam) noemt het koningslied als voorbeeld van een project waar „de smaak van af is.”

15.14 uur: Verenigen in geloof en gebed – Dr. R. de Reuver van de Generale Raad van Advies (GRA) spreekt de wens uit dat het Liedboek zal verenigen in geloof en gebed. Verder is de beoordeling van het Liedboek allereerst aan „huis en kerk. Vanuit dit oogpunt is het terecht dat u als synode een pas op de plaats maakt.”

15.07 uur: Uitstel – Ds. L. W. Smelt (Bodegraven) van de generale commissie van rapport, stelt voor de besluitvorming rond het Liedboek uit te stellen tot de volgende synodevergadering in november, omdat het Liedboek pas op 25 mei openbaar wordt. Nu is nog geen beslissing te nemen, vindt hij.

Het Liedboek moet ,al zingend de kerk in”, aldus ds. Smelt. Het Liedboek is geschikt voor huis en kerk. Volgens ds. Smelt behoren het ook liederen voor de straat te zijn. Zo werd in zijn zendingsgemeente in Peru gezongen op straat om mensen op Pasen naar de kerk te brengen.

15.02 uur: Geen eendagsvliegen – Gemeenten kunnen een eigen keuze maken in het materiaal, aldus ds. Holwerda. „Ruim duizend nummers zijn toch niet in een jaar de gemeente aan te leren.” Volgens de predikant hebben liederen die het karakter hebben van eendagsvliegen geen plaats gekregen in het Liedboek. Tegelijk blijft er ruimte voor vernieuwing.

14.48 uur: Rijpingstijd – Supervisoren vroegen zich na eerste evaluatieronde af of het Liedboek niet teveel werd gedomineerd door Huub Oosterhuis en ds. Sytze de Vries, vertelt ds. Holwerda. Echter, de deelgroepen waren in die fase nog niet zover dat zij alles hadden geïnventariseerd. „Sommige deelprocessen vroegen rijpingstijd.”

Niet elke muziekgenre is geschikt voor het nieuwe Liedboek, ontdekten de werkgroepen. Soms moesten liederen eerst geoefend worden om te kijken of het geschikt was voor de nieuwe bundel. Muziek kan mooi zijn, „maar niet elke gemeente heeft een orkest en een paar pauken.”

In het nieuwe Liedboek ligt de nadruk op katholiciteit, aldus ds. Holwerda.

14.41 uur: Ter beproeving – Het is de vraag of de synode-leden zonder slag of stoot akkoord zullen gaan met het ter beproeving vrijgeven van het Liedboek. Ook al hoeven de synodeleden in feite alleen maar te beoordelen of de afgesproken route is gevolgd, vraag is wel of dat besluit genomen kan worden zonder iets te weten van de inhoud.

14.38 uur: Ontstaan nieuwe bundel – Ds. K. Holwerda geeft uitleg hoe het nieuwe Liedboek tot stand kwam. Het is de bedoeling dat de synode vrijdag alleen kijkt naar het afgelegde traject: is het Liedboek tot stand gekomen op een wijze zoals in 2007 met de synode is afgesproken? Een inhoudelijke toetsing is nog niet mogelijk, omdat nog niet bekend is welke liederen er in het nieuwe Liedboek zullen staan.

14.30 uur: Synode zingt liederen uit nieuwe bundel – De generale synode zingt tussen de besprekingen door uit bundel. Daarvoor is tijdens de lunchpauze een compilatieboekje uitgedeeld met 40 liederen. Ds. Pieter Endedijk begeleidt de synode op de piano of dirigeert bij a capella zang.

14.27 uur: Vernieuwing, verbreding, verandering – Ds. K. Holwerda (Amsterdam), lid van de redactie van het nieuwe Liedboek, neemt het woord. Straks zal de synodevergadering enkele liederen uit het Liedboek gaan zingen. De inhoud van het Liedboek zelf blijft tot 25 mei geheim.

Volgens de predikant heeft het nieuwe Liedboek drie kenmerken: vernieuwing, verbreding en verandering. Na het Liedboek voor de Kerken van 1973 verschenen nieuwe liederen. Ook werden andersoortige liederen gepubliceerd. Tevens zorgde het Liedboek van 1973 voor nieuwe impulsen voor de liturgie. Het zorgde voor „andere vormen dan het strofische lied.”

14.24 uur: Drie afwegingen – Ds. E. Overeem, adjunct-directeur van het Protestants Landelijk Dienstencentrum, geeft de synode drie afwegingen mee. Stel een positief besluit op, kies voor een eenvoudig besluit, waarbij de gemeenten jarenlang kan beproeven hoe het met de inhoud van het liedboek staat, en neem het besluit tijdig. Volgens de predikant zal Friesland vanaf 26 mei al uit de nieuwe bundel gaan zingen.

14.17 uur: Rapport aangeboden – Het rapport over de kerk als arbeidsmarkt, ”Méér zicht op werken in de kerk, arbeidsmarktonderzoek in de Protestantse Kerk in Nederland” van vakbond CNV en de Vereniging voor Kerkrentmeesterlijk Beheer (VKB) wordt aangeboden aan de synode.

14.05 uur: Synode begint – De generale synode hervat de vergadering. Vanmiddag staat onder andere de bespreking van het nieuwe Liedboek op de agenda.

13.10 uur: Lunch – De generale synode zal tot 14.00 uur lunchen.

13.07 uur: Aanvaard – Alle teksten worden in tweede lezing aanvaard alsook de teksten waar één lezing van was.

12.59 uur: Synode gaat stemmen over amendement – Het gaat om ordinantie 10-9, punt e, pagina 2 en 7 van het voorstel. Het gaat erom de tekst in de eerste lezing op pagina 2, punt e, wel op te nemen en die in de tweede lezing op pagina 7 niet.

12.50 uur: Reactie generaal college kerkorde – Mr. H. Steinvoort van het generaal college voor de kerkorde reageert op de vragen. Hij zegt dat het college streeft naar een „eenvoudig protocol” dat zo snel mogelijk wordt ingevoerd.

12.25 uur: Reacties op voorstel – Ds. A. van Lingen (Nieuw Lekkerland) vraagt zich af welke taak de kleine synode heeft bij het voorbereiden van de protocollen. Ouderling B. van Bokhoven (assessor moderamen) is het daar mee eens. „Mijn opmerking is dat ineens de generale synode in tweede lezing een aantal voorwaarden opneemt voor het protocol. Zijn die voorwaarden limitatief of indicatief? Ik denk dat de toevoeging, die wordt voorgesteld door het generaal college voor de kerkorde, overbodig is.” De vergadering is vijf minuten geschorst om het generaal college voor de kerkorde de mogelijkheid te geven om een reactie voor te bereiden.

12.20 uur: Bespreking agendapunt 11 – De synode bespreekt de voorstellen tot kerkordewijziging, ordinantie 3-21-1, 10-6-4 en 10-9-7 naar aanleiding van de nota ‘Het ambt na een tuchtmaatregel’ van het generaal college voor de kerkorde (AZ 13-02). Prof. Koffeman adviseert vooraf om de teksten wel vast te stellen, maar dat exacte datum van invoering over te laten aan de kleine synode. De datum van invoering is afhankelijk van het vaststellen van de protocollen.

12.09 uur: Agendapunt 10 aanvaard – Het voorstel tot kerkordewijziging, ordinantie 4-8-6a inzake ‘Verankering jaargesprekken in de kerkenraad’ van het college voor de kerkorde (AZ 13-04)

Ds. W. G. Sonnenberg haalt aan met praktijkvoorbeelden hoe het functioneren van de predikant soms in twijfel wordt gesteld. Of dat een wat autoritaire predikant de jaargesprekken niet nodig vindt, omdat alles toch wel goed gaat. Moet dat ook niet meegenomen worden? Dr. T. Bos van het Generaal College Kerkorde reageert: „Dat is goede suggestie, maar ik moet er niet aan denken dat dat in de officiële regelgeving terecht komt.” Op de website van de kerk zijn voor deze problemen documenten beschikbaar, aldus woordvoerder ds. J.-G. Heetderks.

12.05 uur: Agendapunt 09 aanvaard – Het voorstel tot kerkordewijziging, ordinantie 3-25 inzake ‘Emeritaat predikanten’ van het college voor de kerkorde (AZ 13-03) wordt aanvaard.

12.02 uur: Agendapunt 08 aanvaard – Het voorstel tot kerkordewijziging, ordinantie 2-17a inzake ‘Kerkorde en buitengewone gemeenten’ van het college voor de kerkorde (AZ 13-05) wordt aanvaard.

11.59 uur: Vervolg agendapunten – Een aantal punten die zijn geagendeerd voor eind van de middag, worden nu alvast behandeld. De synode was eerder dan gepland klaar met de islamnota.

11.48 uur: Preses bedankt de betrokkenen – Preses ds. K. van den Broeke bedankt de opstellers en andere betrokkenen voor de „volgende stap die we hebben gezet op de weg die ons allen aangaat.” De Indonesische delegatie verlaat vervolgens de generale synode.

11.44 uur: Motie ds. Visser aangenomen – De motie van ds. Visser (Lexmond) om de nota te vertalen naar het grondvlak is aangenomen.

11.41 uur: Nota geen nachtkaarsje – Scriba ds. A. J. Plaisier reageert op de bespreking. „Dit gaat niet als een nachtkaarsje uit. Het algemene gevoelen is dat de opstellers de stemmen die klonken na de eerste nota op juiste wijze hebben gebundeld en weergegeven.” Volgens hem is de dialoog tussen religies belangrijk in de samenleving en daarom moet de kerk daar ook aan meedoen.

11.38 uur: Prof. Koffeman geeft reactie op ontstaan nota – Prof. dr. L. J. Koffeman reageert door aan te geven hoe de nota is ontstaan. Volgens hem is Stichting Evangelie & Moslims „in eerste ronde duidelijk betrokken geweest”. Hij roept verder de synode op om de nota te lezen als een „positiebepaling, zo beknopt mogelijk, waar de kerk in deze dingen staat en wat een uitgangspunt kan zijn voor beleid.” Prof. Koffeman heeft er moeite mee als ouderling De Bruin zegt de „vervolgnota overeind te houden, maar wel met de eerste nota erbij. Omdat alles wat er gezegd is in de tweede nota zo min of meer aan de kant geschoven worden.” De reacties van betrokken organisaties voor de dialoog is in de vervolgnota aan de magere kant, erkent prof. Koffeman. „We hadden op meer reacties gerekend van moslimorganisaties. Dat is een leerpunt voor ons.”

11.29 uur: Prof. Reitsma blijft herkenning zien – „Het trinitarische belijden is niet teruggetrokken in deze nota”, aldus prof. Reitsma in reactie op diaken Drost. „Verder blijft expliciet staan dat moslims en christenen wellicht veel van elkaar kunnen herkennen, en samen kunnen bidden, maar dat er een fundamenteel verschil is tussen het bidden van de salaat (door moslims) en bidden in de naam van Jezus Christus (door christenen).” In reactie op ds. Witteveen zegt prof. Reitsma dat de omgang met moslims verschilt. „Telkens moeten we kijken wat er mogelijk is aan inhoudelijk gesprek.”

11.25 uur: Reactie van opsteller prof. Reitsma – Prof. dr. B. G. J. Reitsma, betrokken bij de opstelling van de nota regeert. De nota is volgens hem niet in plaats gekomen van eerste nota. Eerste nota blijft staan. In tweede nota wordt ingegaan op punten uit de eerste. „Bijvoorbeeld: de tweede nota legt uit dat de islam onderscheid maakt tussen Christus als profeet en gezant. Maar wij belijden dat Jezus meer dan een schepsel is. Het belijden van Jezus als Heer en Verlosser wordt in deze nota voluit onderstreept.”

11.11 uur: Korte schorsing – De generale synode schorst voor tien minuten.

11.10 uur: Werkbaarheid van de nota – Ds. R. M. Witteveen (Haarlem), stelt vragen bij de „werkbaarheid van deze nota op plaatselijk vlak.”

11.06 uur: Geen verbinding met moslims vanuit Abrahamitische oecumene – Diaken A. D. Drost (Werkendam) vroeg om een reactie van de Stichting Evangelie & Moslims, en die werd donderdag gegeven. „Een van de nieuwe accenten in de vervolgnota is het benadrukken van de verbinding met moslims via Abrahamitische oecumene. Doen we de verhouding zo recht? Ik wil er graag bij hebben dat God in Christus tot ons gekomen is, en dat Hij zo met ons is.” Hij citeert uit het persbericht van Evangelie & Moslims dat de relaties met moslims niet ligt in de Abrahamitische oecumene. Het is de vraag of we de verhouding tussen islam en christelijk geloof recht doen met de suggestie dat we het geloof van Abraham gemeenschappelijk hebben. Moslims stellen dit vaak wel en roepen christenen vaak op om de trinitarische belijdenis los te laten en de islam te erkennen als de herstelling van het zuivere monotheïsme van Abraham. In de Bijbel is Abraham echter niet het ijkpunt van het christelijke geloof. Historisch gezien heeft Abraham ook weinig te maken met het ontstaan van de islam en de reactie van de islam op het christendom.” Verder heeft Drost bezwaren bij gezamenlijk bidden van christenen en moslims: het interreligieuze gebed.

11.01 uur: Reactie op nota – Ouderling-kerkrentmeester C. P. de Bruin (Oosterhesselen): „Waarom zo bescheiden over het allesbeslissende verschil, Christus?”

10.58 uur: Aandacht voor toerusting – Ds. J. Visser (Lexmond): Kerk moet blijvend aandacht besteden aan toerusting van de plaatselijke gemeenten, „daar waar de ontmoeting met moslims daadwerkelijk plaatsvindt.”

10.54 uur: Meer helderheid over vervolgstap – Dr. R. de Reuver vraagt meer duidelijkheid over de „richting en het doel van deze vervolgstap. Dit maakt het theoretisch inzichtelijk. Maar wie zit te wachten op een intern debat over het nog scherper inzichtelijk maken van de islam? Het komt nu op aan met respect en integriteit ten opzichte van de ander en jezelf en je eigen geloofsovertuiging het gesprek te zoeken en zo een zinvolle vervolgstap te zetten.”

De predikant adviseert veel aandacht te geven aan item 6 en 8 van de positiebepaling. Daarin gaat het volgens hem om ontmaskering van stereotypen en opkomen van moslims in Nederland als ook christenen in islamitische landen in het Midden-Oosten.

10.48 uur: Reactie dr. R. de Reuver – Dr. R. de Reuver (Den Haag), voorzitter van de Generale Raad van Advies (GRA) binnen de kerk, dankt voor deze vervolgnota. Hij vraagt aandacht voor de aard van deze nota als middel voor beleidsvorming en voor de concretisering van de vervolgstap.

10.45 uur: Grijze tekst – Ds. L. W. Smelt (Bodegraven), voorzitter van de commissie van rapport, neemt het woord over de nota Integriteit en Respect. „Juist mensen die christen geworden zijn, vinden het moeilijk om met moslims te bidden. Laten we dit serieus nemen.” De predikant vindt dat de nota onvoldoende het belijdend spreken van de kerk uitdrukt. Het is een „te grijze tekst” geworden.

10.39 uur: Indonesië voor alle burgers – De overgrote meerderheid van de bevolking van Indonesië is moslim. Maar „Indonesië behoort niet alleen moslims toe, maar aan alle Indonesische burgers.”

10.31 uur: Een ander lid van de Indonesische delegatie, dr. A. Mukti –secretaris van het bestuur van de Muhammadiyah– een van de grootste islamitische organisaties in Indonesië, neemt het woord.

10.29 uur: Dr. Yewangoe respecteert de aandacht die de Protestantse Kerk heeft voor het samenleven in een plurale samenleving.

10.26 uur: Dr. A. Yewangoe, voorzitter van de Indonesische Raad van Kerken, neemt het woord. Hij spreekt in het Nederlands en brengt de groeten over van de christenen in Indonesië.

10.23 uur: Bespreking van de vervolgnota ”Integriteit en Respect”, ook wel de islamnota genoemd, gaat van start.

10.20 uur: Synodepreses ds. Karin van den Broeke heet ook de kijkers via de synode-tv welkom en dankt de Reformatorische Omroep voor de uitzending.

10.13 uur: Ds. Smits: Jotham maakt duidelijk wat een goede koning is: als een boom die de hemel en de aarde verbindt.

10.00 uur: De vergadering wordt geopend door ds. H. A. Smits (Hoorn) met het lezen van Richteren 9: 8-15 en het zingen van psalm 72 vers 1 en 2.

De generale synode van de Protestantse Kerk in Nederland (PKN) vergadert vrijdag in Lunteren. De Reformatorische Omroep verzorgt de live-uitzending. De uitzending is vrijdagmorgen vanaf 10.30 uur op deze pagina te volgen.

In congrescentrum De Werelt in Lunteren behandelen de synodeleden (pdf) nota’s over de omgang met moslims (pdf) en het nieuwe liedboek (pdf). Verder komen nog enkele voorstellen voor kerkordewijzigingen aan de orde.

Klik hier om de volledige agenda van de generale synode te raadplegen.