En dan gaat het niet alléén om reformatorische onderwijsinstellingen. Ook sommige scholen die zichzelf omschrijven als protestants-christelijk of ”pc/reformatorisch” geven aan dat de Heidelberger een gewaardeerde plaats inneemt in het programma. Zoals de protestants-christelijke Groen van Prinstererschool in Oud-Alblas: „Het is een goede gewoonte dat de leerlingen, van wie een aanzienlijk deel onkerkelijk is, zondag 1 vraag en antwoord 1 leren. De verdere zondagen worden wél elke week (op vrijdag) behandeld, maar hoeven niet geleerd te worden.” Heeft de school weleens overwogen hiermee te stoppen? „Nee, we gaan van harte uit van de belijdenisgeschriften.”

Vast bestanddeel

Eeuwenlang vormde de catechismus een vast bestanddeel van het christelijk onderwijs. Een normale school in de zeventiende eeuw, schrijft A. Th. van Deursen in zijn werk ”Bavianen en slijkgeuzen”, „gaf onderwijs aan de hand van de Heidelberger catechismus, of als „die Palsgraefsche catechismus voor de kinderen te lang viel ende nyet onthouden con de werden”, een beknopter werkje in dezelfde geest.”

Anno 2013 is het aantal christelijke scholen waar de Heidelberger in het onderwijsprogramma is opgenomen, nog maar een schijntje vergeleken met wat het tot, zeg, ver in de twintigste eeuw was. Maar op hoeveel scholen wórdt het inmiddels 450 jaar oude leerboekje eigenlijk nog –helemaal of gedeeltelijk– aangeleerd? luidde een vraag die eerder dit jaar ter redactie kwam.

Om daar enig zicht op te krijgen, benaderde deze krant per e-mail zo’n 150 basisscholen van voornamelijk reformatorische en protestants-christelijke signatuur met de vraag een online-enquête in te vullen. In totaal 55 scholen, naar verhouding een flink aantal, hebben dit gedaan. Van deze 55 omschrijven er 38 zichzelf als reformatorisch; 14 als protestants-christelijk. De overige drie typeren zichzelf respectievelijk als hervormd, pc/reformatorisch en gereformeerd-vrijgemaakt.

In hoeverre de enquêteresultaten representatief zijn voor het geheel van het christelijk basisonderwijs, is moeilijk te zeggen. Nederland telt in totaal 170 reformatorische basisscholen (waaronder 7 sbo- en 5 so-scholen), met bij elkaar bijna 40.000 leerlingen. Het aantal protestants-christelijke basisscholen is nog veel groter: 1760, met in totaal bijna 358.000 leerlingen.

Toch valt er op basis van de ingevulde vragenlijsten wel iets te zeggen. Zo lijkt de Heidelbergse Catechismus dan wel het Kort Begrip met name in het reformatorisch basisonderwijs nog altijd diep verankerd te zijn: van de 38 scholen geeft er maar 1 aan dat geen van beide behoeven te worden geleerd. „Dat heeft met de achterban te maken.”

Op de vraag ”Wordt de Heidelbergse Catechismus op uw school aangeleerd aan kinderen?” antwoordden veertien reformatorische scholen met ”Ja”; tien met ”Gedeeltelijk, d.w.z. een aantal vragen en antwoorden uit de HC” en dertien met ”Niet de HC, wel Kort Begrip”. Niet helemaal duidelijk is overigens of de ”Ja”-antwoorders kinderen inderdaad de héle catechismus laten leren of een belangrijk deel ervan.

Van de veertien protestants-christelijke scholen die meededen, vulden er elf in dat de Heidelberger of het Kort Begrip niet tot de lesstof behoort. Op drie pc-scholen is dat wel (gedeeltelijk) het geval. Ook op een school die zich aanduidt als pc/reformatorisch leren de kinderen uit de catechismus, zij het nog niet zo lang: „Sinds de invoering van de methode ”Hoor het Woord” in 2008. Voor die tijd leerden we alleen psalmverzen.” De kerkelijke achterban van deze school is divers: „Van Hellenbroek tot HGJB.”

Op een school die zichzelf typeert als hervormd wordt de catechismus „al meer dan 25 jaar niet meer onderwezen”, aldus de directeur. „De motivatie daarvoor is mij niet bekend. Ik denk dat destijds de keuze is gemaakt om de HC alleen op de catechisatielessen aan de orde te laten stellen.” De gereformeerd-vrijgemaakte school die de enquête invulde, heeft de Heidelberger evenmin in zijn lessen opgenomen. „Dit is een taak van de kerk (catechisatie).”

Wat die catechisatie betreft: een directe lijn tussen school en kerk blijkt er zelden te zijn – met name omdat leerlingen veelal pas catechisatie krijgen als zij naar het voortgezet onderwijs gaan. Maar „hier ligt wel een wens”, antwoordde een pc-school. „We zouden hier winst kunnen halen.”

Op verreweg de meeste (38 van de 40) scholen waar kinderen de Heidelbergse Catechismus of het Kort Begrip moeten leren, wordt het geleerde ook overhoord, doorgaans wekelijks (36 van de 40). Bij de meeste scholen (25 van de 40) gebeurt dit in de groepen 7 en 8; bij 13 alleen in groep 8; bij 2 in de groepen 6 en 7. Over het algemeen (op 38 van de 40 scholen) krijgen kinderen ook een rapportcijfer hiervoor.

Hanteren scholen die de Heidelberger of het Kort Begrip niet (meer) laten leren, een alternatief? Op twaalf van de zestien scholen waarvoor dit geldt blijkt dit niet het geval; één gebruikt „de oude methode Namen en Feiten”; twee hanteren „de Bijbelmethode Levend Water”. Een andere pc-school: „Wij geven Bijbellessen, Bijbelleeslessen en kerkgeschiedenis.”

Goede gesprekken

Scholen die overwegen te stoppen met het aanleren van de Heidelberger zijn er hoegenaamd niet. ”Nee!” is een illustratieve reactie. Wel zijn er scholen die vanwege „de moeilijke taal van de HC en de vaak lange antwoorden” overstappen op het Kort Begrip. Het omgekeerde komt trouwens ook voor.

De moeilijkheidsgraad wordt meer dan eens genoemd. „Er is schreeuwend behoefte aan een herziene/eigentijdse versie van de HC”, stelt een reformatorische school. Een andere: „We hebben niet overwogen om te stoppen, maar ervaren bij enkele leerlingen wel dat het moeilijk voor hen is om te leren.” „Daarentegen”, merkt een derde op, „hebben we altijd wel goede gesprekken met de kinderen over de inhoud van de lesstof.”

De enquête

De Heidelbergse Catechismus (dan wel het Kort Begrip) blijkt op reformatorische basisscholen, maar ook op een aantal protestants-christelijke onderwijsinstellingen, nog altijd een duidelijke plaats in het programma in te nemen.

Dat laten de resultaten zien van een enquête die deze krant hield onder zo’n 150 scholen van met name reformatorische en protestants-christelijke signatuur. Het onderzoek had plaats in het kader van het 450-jarig bestaan van de Heidelbergse Catechismus (HC).

In totaal 55 scholen in het primair onderwijs vulden de enquête in. Van de 38 scholen die zichzelf typeerden als reformatorisch, blijkt op 37 de Heidelbergse Catechismus of het Kort Begrip (gedeeltelijk) te worden aangeleerd. Ditzelfde geldt voor drie van de veertien protestants-christelijke scholen die meededen.

Vrijwel niet één school waar kinderen op dit moment de catechismus of het Kort Begrip dienen te leren, overweegt hiermee te stoppen, zo blijkt verder uit het onderzoek. Wel zijn er scholen die vanwege „de moeilijke taal van de Heidelbergse Catechismus en de vaak lange antwoorden” overstappen op het Kort Begrip.

Op verreweg de meeste scholen waar kinderen de Heidelbergse Catechismus of het Kort Begrip moeten leren, wordt het geleerde ook overhoord, doorgaans wekelijks. Bij de meeste scholen gebeurt dit in de groepen 7 en 8. Over het algemeen krijgen kinderen ook een rapportcijfer hiervoor.

Een directe lijn tussen school en kerk blijkt er zelden te zijn, met name omdat leerlingen veelal pas catechisatie krijgen als ze naar het voortgezet onderwijs gaan.

Antwoorden uit enquête

Een deel van de enquête bestond uit open vragen, zoals: welke reden(en) heeft de school voor het aanleren van de Heidelbergse Catechismus of het Kort Begrip? En: hoe ervaren kinderen het aanleren van de HC? Heel wat scholen hebben ook deze vragen ingevuld. Een selectie.

In de Heidelbergse Catechismus, schrijft leerkracht P. Schipaanboord van de reformatorische school De Zandbaan in Rilland, komen „de antwoorden op de GROTE vragen van de Kerk van alle eeuwen” aan de orde. „Wij staan op de schouders van onze voorouders. Kinderen moeten dat al jong leren.”

Coördinator bovenbouw A. Romijn van de reformatorische Eben-Haëzerschool in Oud-Beijerland geeft aan hoe de catechismus wordt aangeleerd. „Op maandag vindt een uitleg plaats. Wat staat er? Wat betekenen de woorden? Verder vindt er ook een actualisering plaats naar de huidige tijd. Te denken valt bij de vragen over de doop aan een gesprek over de volwassendoop en de overdoop bijvoorbeeld. De dagen daarna wordt de catechismus wel zes keer opgezegd op een lesdag.”

„We hebben een aantal kernvragen uitgezocht die in groep 8 geleerd worden”, meldt Aart Jan Damsteeg, directeur van de Bethelschool in Waddinxveen, „een hervormde basisschool met een halfopen toelatingsbeleid.” „In groep 8 worden tien vragen geleerd. We gebruiken hiervoor de tekst van dr. Verboom, die een stuk begrijpelijker is.”

„In de catechismus komen de grondwaarheden van de leer aan de orde”, schrijft directeur J. Buijtenhuis van de reformatorische Dr. C. Steenblokschool in Veenendaal. „In het kader van ons ”fundamenteel leren” vinden we het belangrijk dat leerlingen deze zaken herkennen in de prediking en catechese. Ook geeft de HC de drie stukken weer die gekend moeten worden ter zaligheid en we wensen en bidden dat de leerlingen deze ook uit genade mogen leren kennen.”

De reformatorische Ds. Abraham Hellenbroekschool in Zwijndrecht stapt „voorlopig” over van de Heidelberger op het Kort Begrip. „Overweging was de moeilijke taal van de HC en de vaak lange antwoorden”, licht directeur A. F. van Baarle toe. „Voor de achterban is een eventuele hertaling op dit moment helaas geen optie. Daarom stappen we voorlopig over op het Kort Begrip.”

Op de protestants-christelijke Eben-Haëzerschool in Ottoland behoort de catechismus niet tot de lesstof, aldus directeur Kees van Meerkerk. „Het taalgebruik is niet van deze tijd. Het bestuur vindt dit niet nodig. Onder ouders is er onvoldoende draagvlak.”

„Sinds twee jaar leren we de HC aan”, schrijft directeur Arno Bronkhorst van reformatorische school De Wittenberg in Scherpenzeel. „Zo is er betere aansluiting en herkenbaarheid als de HC in de kerk wordt behandeld. Daarnaast wordt in de meeste kerkelijke gemeenten het KB geleerd tijdens de belijdeniscatechisatie.”

„Veel kinderen vinden het moeilijk om de antwoorden te onthouden”,
signaleert plaatsvervangend directeur G. Zomer-Baan van de reformatorische 
Banisschool in Rijssen. „Ik heb het idee dat er thuis bij de meeste leerlingen ook niet veel aandacht aan wordt gegeven. Antwoorden worden sporadisch nog eens extra uitgelegd. Ouders overhoren wel, maar het komt vaak nog aan op de zondagavond.”