Meer dan vijftig jaar geleden, op 11 april 1961, begon in Jeruzalem het proces tegen Eichmann, een van de hoofdverantwoordelijken voor de moord op 6 miljoen Joden tijdens de Tweede Wereldoorlog. Agenten van de Israëlische geheime dienst hadden hem in mei 1960 in Argentinië ontvoerd. Het proces eindigde in december van datzelfde jaar met zijn terdoodveroordeling wegens misdaden tegen de mensheid. Op 31 mei 1962 werd hij geëxecuteerd.

Tijdens het proces presenteerde Eichmann zich als radertje in het grote geheel van de Holocaust. Hij oogde als een onzekere man. Voortdurend raakte hij verstrikt in zijn eigen zinnen. Hij wilde eigenlijk maar één ding zeggen: „Ik voerde slechts bevelen uit.”

Eichmann ontkende niet wat hij had gedaan, maar stelde persoonlijk niet verantwoordelijk te zijn. Hij had slechts orders van hogerhand uitgevoerd. Hij creëerde de legende van de anonieme bureaucraat.

De Duitse filosofe Hannah Arendt, die het proces had bijgewoond, bevestigde in 1963 met de ”Banaliteit van het kwaad” het beeld van de gewone man die door de omstandigheden bij een massamoord betrokken was geraakt. Zij vroeg zich onder andere af hoe een dergelijk onbetekenend persoon tot zulke gruweldaden kon komen.

De laatste jaren zijn er al door diverse publicaties barsten gekomen in het beeld van Eichmann de gezagsgetrouwe ambtenaar. Stangneth gaat in ”Eichmann in Argentinië” nog verder en toont het ware gezicht van de nazi.

In het eerste gedeelte van het boek laat Stangneth zien dat Eichmann niet alleen een uitvoerder was bij de vernietiging van de Joden. Hij liet zich erop voorstaan dat hij de vakman was op het gebied van Joodse zaken. Hij bruiste van de ideeën als het om het uitroeien van de Joden ging. Hij zorgde ervoor dat alles nog efficiënter verliep. Vanaf Hitlers machtsovername in 1933 vervulde hij een sleutelrol in de uitvoering van de ”definitieve oplossing van het Joodse vraagstuk”. Hij was betrokken bij de verplichte ‘emigratie’ van Duitse en Oostenrijkse Joden naar onder andere Palestina. Wegens zijn organisatorische talenten werd hij in 1942 belast met de Jodentransporten vanuit verschillende landen naar de concentratie- en vernietigingskampen in Polen. Als de Jodenvervolging een nieuwe fase inging was Eichmann er altijd bij. Het maakt hem in het Duitse rijk beroemd.

Eichmann was nooit de onschuldige ambtenaar, zoals hij zich in 1961 aan de wereld presenteerde. Hij was ijdel, ambitieus, efficiënt en genadeloos. In feite, schrijft Stangneth, had hij maar één zwakke plek. Als hij, op bevel, bij het moorden aanwezig was, kreeg hij knikkende knieën. „Ik behoor”, zei hij tegen zijn oude kameraden, „tot de mensen die niet tegen lijken kunnen.”

De massamoorden waren onverdraaglijk, „niet voor de weerloze, bange mensen naar wier vernietiging hij was gereden in een auto met chauffeur en gehuld in een warme winterjas”, maar voor hem. Stangneth: „De beproeving is niet dat er kinderen moeten sterven, maar dat hij dat moet aanzien, terwijl hij er zelf toen al twee had.”

Stangneth schetst Eichmann als een man die belangrijk wilde zijn en ook bekend werd. Dus had hij na het einde van de oorlog alle reden om onder te duiken en uiteindelijk in 1950 naar Argentinië te vluchten.

Show

In het tweede gedeelte richt Stangneth zich op die naoorlogse periode, in het bijzonder op de tijd in Argentinië. Ze stelt dat de gevluchte nazi het niet kon verkroppen dat zijn rol was uitgespeeld. Hij bleef een overtuigde nationaalsocialist en racistische antisemiet die vasthield aan de waanideeën van het zuivere bloed en de rassenoorlog. In Argentinië sprak hij zeer open en bijna onverbloemd over zijn belangrijke rol bij de ”Endlösung”.

Om te bewijzen dat Eichmann in Jeruzalem een show opvoerde baseert Stangneth zich vooral op het zogenaamde Sasseninterview. Dit betreft het vraaggesprek in 1957 van de vroegere Nederlandse SS’er en oorlogsverslaggever Willem Sassen met Adolf Eichmann. Het interviewmateriaal omvat honderden pagina’s en een aantal geluidsbanden. Het is de laatste decennia beetje bij beetje in de openbaarheid gekomen. Sassen had overigens kort na Eichmanns gevangenneming delen van het materiaal aan de pers verkocht. Iets daarvan was in handen gekomen van de Israëlische openbaar aanklager die Eichmann voor de rechter bracht. Tijdens het proces stelde Eichmann alles in het werk om dit materiaal te bagatelliseren. Hij noemde het „gesprekken aan de bar.”

Volgens Stangneth was dit absoluut niet het geval. In Argentinië was een grote groep nazi’s die zich afvroegen hoe ze de nationaalsocialistische ideologie redden konden, aldus Stangneth.

Van Eichmann rijst opnieuw het beeld op van een carrièrebewuste, fanatieke nationaalsocialist, die vanuit zijn diepste overtuiging de moord op de Europese Joden had gepleegd en ook na de oorlog nog vasthield aan zijn rassenideologie. De oorlog tegen de Joden is voor hem nooit opgehouden.

Stangneth toont een man die het gelukt is voordeel te halen uit iedere situatie, zijn voordeel te zoeken en te vinden, een man die het zelfs nog in de rechtszaal van Jeruzalem –toen het erom ging zijn hals te redden– gelukt is de wereld zand in de ogen te strooien en deed denken dat hij niet meer was dan een ambtenaar.

Boekgegevens

Eichmann in Argentinië. Het onbezorgde leven van een oorlogsmisdadiger, Bettina Stangneth;
uitg. Atlas Contact, Amsterdam/Antwerpen, 2012; ISBN 978 90 254 3786 2; 702 blz.; € 69,95.