Duitse staat werkt samen met kerk
APELDOORN – Snijd de band tussen kerk en staat door en zet een streep door alle voorrechten die de kerk in Duitsland heeft. Dat pleidooi voerde de Duitse historicus Thomas Grossbölting deze week. Wat verliezen de Duitse kerken als zijn idee wordt overgenomen? Zes vragen over de relatie kerk en staat bij onze oosterburen.
Kent Duitsland de scheiding van kerk en staat?
Ja, sinds de grondwet die na de Eerste Wereldoorlog in de Republiek van Weimar werd opgesteld, kent Duitsland formeel de scheiding van kerk en staat. De Duitse keizer die tot het eind van de Eerste Wereldoorlog over Duitsland regeerde, had een dominante invloed op de Duitse evangelische kerk. Daar kwam in 1919 een einde aan. De Duitse democratie, die met de grondwet van Weimar werd gevestigd, was onder andere gebaseerd op vrijheid van godsdienst. Dat betekent dat de staat zich neutraal opstelt tegenover alle godsdiensten.
Betekent dat in Duitsland de rol van de kerk in de samenleving totaal is uitgespeeld?
Nee, dat gebeurt in Frankrijk, waar men het zogenoemde laïcisme aanhangt. Dat idee wordt ook steeds meer in Nederland verdedigd. Het betekent dat kerk en staat zodanig zijn gescheiden dat ze zich helemaal niet met elkaar bemoeien en dat er dus ook in het publieke domein geen enkele ruimte is voor religie. Het laïcisme impliceert vrijheid van godsdienst, maar weigert een speciale positie aan welke godsdienst dan ook toe te kennen. Godsdienst wordt louter gezien als een privéaangelegenheid.
Hoe krijgt de scheiding tussen kerk en staat in Duitsland dan vorm?
Uitgangspunt is dat de kerken in Duitsland volledig vrij zijn van staatsbemoeienis. Tegelijk erkent de staat wel dat de kerken belangrijke spelers zijn in de maatschappij. Daar krijgen zij ook alle ruimte voor. De Duitse staat werkt ook samen met de kerken. Er wordt daarom wel gezegd dat er in Duitsland geen scheiding is van kerk en staat, maar dat er sprake is van een coöperatie tussen beide.
Hoe is die coöperatie ontstaan?
Direct na het aannemen van de grondwet in 1919 zijn er overeenkomsten met de kerken gesloten waarin de onderlinge verhoudingen nader zijn uitgewerkt. Als het gaat om de overeenkomsten tussen de Rooms-Katholieke Kerk en de Duitse staat spreekt men van concordaten, de samenwerking met de protestantse kerken is omschreven in kerkelijke verdragen. Op grond daarvan krijgen de kerken in Duitsland allerlei voorrechten.
Welke voorrechten zijn dat?
Opvallend is dat in Duitsland de staat voor de kerken belasting int. De staat financiert het godsdienstonderwijs op de scholen dat vaak wordt verzorgd door kerkelijke functionarissen. Zij bepalen ook de inhoud van dat onderwijs. In vrijwel alle deelstaten van Duitsland wordt op openbare scholen het godsdienstonderwijs onderwezen. Christelijke feestdagen zijn in Duitsland wettelijk beschermd. De meeste staatsuniversiteiten hebben een theologische faculteit. Het universitair onderwijs- en onderzoeksprogramma wordt vastgesteld door de kerken omdat de staat zich niet inhoudelijk wil inlaten met welke levensbeschouwing dan ook. In veel scholen en rechtszalen hangen kruisen.
Is er in Duitsland ook kritiek op de manier waarop de scheiding van kerk en staat nu vorm krijgt?
Die is er zeker. In toenemende mate wordt er bezwaar gemaakt tegen de inning van kerkbelasting door de staat. Ook zijn er scholen en gerechtszalen waar het kruis verwijderd is omdat mensen daartegen bezwaar maakten. Discussie is er over het islamitisch godsdienstonderwijs op scholen. Dat heeft ermee te maken dat de Duitse overheid hierover geen afspraken kan maken met een overkoepelende islamitische organisatie.
