Hella S. Haasse overleed in 2011 op 93-jarige leeftijd in Amsterdam. Zij was auteur van een omvangrijk oeuvre. Ze is onder meer bekend van de romans ”Oeroeg”, ”Het woud der verwachting” en ”Heren van de thee”. Drie keer schreef ze het Boekenweekgeschenk.

”Maanlicht” bevat vier verhalen die Haasse was kwijtgeraakt. Ze zocht er naarstig naar, sprak erover met haar uitgever, maar kon ze niet terugvinden. Na haar dood werden ze aangetroffen in haar nalatenschap. Patricia de Groot vertelt in het nawoord van deze bundel over de zoektocht die resulteerde in de publicatie van een kwartet verhalen onder de titel ”Maanlicht”.

Onbehagen

Haasse schreef de verhalen tussen 1938 en 1950. Ze zijn dus van een vroege Haasse, die als auteur nog niet gevestigd was. Ze verrassen omdat ze de lezer meenemen in dat zo merkwaardige gevoel van onbehagen dat Haasse altijd weet op te roepen. In haar werk gaat Haasse immer op zoek naar het mysterie achter de alledaagse, maar ongrijpbare en ondoorgrondelijke werkelijkheid.

De vier verhalen spelen zich af in een ogenschijnlijk alledaags decor, maar al snel belandt de lezer in een mysterieus huis waar of waaromheen allerlei merkwaardige dingen gebeuren: een ”verboden” kamer met een raadselachtig schilderij of een ondoordringbaar woud in een tuin. Daar kennen we Haasse van: van doolhoven en labyrinten. Die voorliefde voor het mysterie valt te herleiden naar haar Indische achtergrond.

Zelf schreef ze in ”Een handvol achtergrond” (1993): „Ik herinner mij hoe de uitstapjes met mijn ouders in de bergen van de Preanger in mij een onbevredigd onrustig gevoel achterlieten, omdat het langs de wegen wemelde van bomen, bossen, rotsen, holen en bruisende beken die een unieke gelegenheid boden voor nog niet uitgevonden, maar als zeldzaam fascinerend voorvoelde spelen.”

Batikpatroon

Haasse schrijft in een fraaie en rijke taal. Daarover heeft ze verantwoording afgelegd. Ze leed vaak aan een innerlijke honger als ze in een omgeving verkeerde die wat warmte en weelderigheid van vegetatie betreft achterbleef bij de natuur van Java. Dat zou best eens de reden kunnen zijn waarom ze vroeger een overvloed van adjectieven gebruikte, zei ze zelf. „Altijd heb ik de neiging gehad een heel complex van waarnemingen in een tekst samen te persen, als het ware in een batikpatroon, een Parang Sawat.”

Zo’n batikpatroon vinden we in deze vier verhalen terug. De ik-figuur in ”Een verhaal” vertelt waarom hij als een kluizenaar op een eiland is gaan wonen. Hij was jong en op zoek naar vertier ging hij met een onbekende op stap die hem meenam naar een dansfestijn waar het orkest onzichtbaar was. De vreemdeling leidde hem naar een soort grot waarin de muzikanten veranderden in marionetten die door een melaatse demon werden bewogen. „De vrouw in de gladde groene jurk, met haar spitsgevijlde rode nagels en de nog rodere mond, wierp haar wezen van simpele demi-mondaine af als een slangenhuid.” Op het laatst wil de hoofdpersoon weggaan, vluchten, „ergens naartoe waar ik niet meer gedwongen toeschouwer hoef te zijn van het demonische dansfeest dat de wereld is.”

Vreemde geluiden

In het titelverhaal verblijft de hoofdpersoon in het pand aan de Keizersgracht in Amsterdam dat het eigendom van een vriend is. Hij hoort vreemde geluiden en als hij op onderzoek uitgaat, blaft er een hond. Op enig moment ziet hij zichzelf als zijn gestorven evenbeeld op het bed liggen. Op die zonnige, koude decemberdag verlaat hij het huis in radeloze angst en loopt er later op de middag weer langs: op het hoogste punt van het dak zit een hazewindhond.

”Landschap in olieverf” eindigt met de prelude op een naderende uitvaart. Hoofdpersoon Eunice komt hijgend terug van haar huiveringwekkende tocht door een labyrintische tuin, terwijl in een andere werkelijkheid, in een andere tijd, ver achter de rododendronhagen de luiken voor de vensters van het huis van Caspar (met wie Eunice onlangs is getrouwd) worden neergerold, als rouwbetoon.

En ”Caulder Hall” speelt zich af in een landhuis in de Schotse eenzaamheid. Hier heeft een psychologische krachtmeting plaats tussen Laura en miss Caulder. Er is zijn twee andere gasten: mr. Doon, met zijn ernstig misvormde gelaat, die piano speelt, en de grijnzende mr. Reggie, die als een dolle in een vrachtwagen rijdt. Laura komt, en gaat ten slotte, met aan het slot een onnavolgbare perspectiefwisseling. In de ene alinea kijkt de lezer door de bril van miss Caulder en in de volgende is hij bij Laura, die in de trein terugreist en denkt dat ze eigenlijk niets bijzonders heeft beleefd.

Afstandelijk

De personages leert de lezer niet kennen in deze verhalen – sommige hebben zelfs geen naam. Ze zijn afstandelijk en koel, je weet niet wat ze innerlijk meemaken. Alleen in het laatste verhaal krijgt hij meer zicht op de karakters van de hoofdpersonen.

In deze bundel toont Haasse zich zoals we haar kennen, maar toch, de vroege Haasse. Elementen die in al haar (latere) werk voorkomen, zien we hier veelvuldig tentoongespreid, zoals het spel met kleuren, de inzet van drama met het vreemde licht over het gras, de blauwzwarte hemel, het dreigende wolkenmassief, een wegschietende hagedis met ogen geel als topazen.

Daarom beschouw ik deze verhalen als ”oer” – in haar latere werk komt de sublimering en stilering. Haasses gave om door te dringen in de psyche van haar personages is in deze verhalen nog niet gerijpt. Wel zijn de personages op zoek naar zin en samenhang en geborgenheid, naar een patroon in de chaos die hen omringt. En dat is actueel en herkenbaar, dat maakt hen sympathiek en brengt hen dichtbij. In die personages herken je je naaste en jezelf.

Boekgegevens

”Maanlicht”, Hella S. Haasse; uitg. Querido Amsterdam, 2012; ISBN 978 90 214 4241 9; 118 blz.; € 17,95.