Protestanten eten goed, katholieken slapen goed, zei Max Weber (1864-1920) eens. De invloed van deze Duitse socioloog is „gigantisch” geweest, zegt de arbeidssocioloog prof. Albert Louis Mok, die onder de indruk is geraakt van Webers oeuvre. „Weber wordt algemeen beschouwd als een van de meest inspirerende sociologen uit de geschiedenis van het vak. De opmerking over de protestanten en katholieken was een grap, maar Weber bedoelde er ook iets diepgaanders mee, zegt Mok. „Katholieken gaan rustig slapen, ze hebben hun best gedaan. Terwijl de protestant ongerust blijft: ben ik nu door God aangenomen of niet? En hoe kan ik dat laten zien? Tegelijk hield Calvijn wel van een wijntje, zoals je weet.”

Aanleiding voor Webers grap was een bezoek aan Rome. Met zijn vrouw Marianne bracht hij van 1901 tot 1903 in het mekka van het rooms-katholicisme door. Daar realiseerde de protestant Weber zich hoe verschillend het rooms-katholieke zuiden en het protestantse noorden van Europa zijn. In landen die na de Reformatie protestant waren geworden, was het moderne kapitalisme veel verder ontwikkeld dan in landen die rooms-katholiek waren gebleven. Het zette hem aan het denken.

Hoe luidt de beroemde stelling van Weber precies?

„Van belang is dat hij spreekt van een „geestesgesteldheid” die het kapitalisme heeft bevórderd. Die geestesgesteldheid trof hij vooral bij calvinisten aan. Weber zegt dus niet dat het calvinisme het kapitalisme heeft veroorzaakt. Dat is aantoonbaar onjuist, en dat wist hij ook wel. Het gaat erom dat het protestantisme, met name de calvinistisch-puriteinse varianten, een geesteshouding deed ontstaan die het ‘moderne’ kapitalisme sterk heeft bevorderd.”

Wat houdt die geesteshouding in?

„Om die op te sporen, ging Weber te rade bij een Amerikaanse puritein pur sang, Benjamin Franklin. Franklin is beroemd geworden als mede­opsteller van de Amerikaanse Onafhankelijkheidsverklaring van 1776. In zijn ”Advies aan een jonge ondernemer” (1748) gaf hij duidelijk aan vanuit welke geest een calvinist dient te leven: verspil geen tijd, want tijd is geld, en wie slechts een deel van zijn tijd werkt, smijt geld weg. Bedenk dat geld geld voortbrengt, dat op zijn beurt weer geld voortbrengt. Bedenk dat de goede betaler meester is van andermans beurs: wie op tijd betaalt, kan altijd weer krediet krijgen. Geld verdienen was voor Franklin dus resultaat van christelijke beroepsplicht.

Weber had grote bewondering voor dit soort calvinisten. Iedere calvinistische christen is een monnik en de wereld is voor hem één groot klooster, zo typeerde hij hun arbeidsethos. Hard werken, niet brassen, sober leven, dat is de kern ervan. En dan zeg ik: het is ook paulinisch. Lees Paulus’ tweede brief aan de Thessalonisensen, een van zijn mooiere brieven.”

Maar wat heeft de leer van de uitverkiezing met dit arbeidsethos te maken?

„De katholieke leer zegt dat je zelf de genade kunt veroveren. Dat kan bij calvinisten niet. Die stellen dat de genade er al van eeuwigheid is, maar dat brengt een martelende onzekerheid teweeg. Want ze willen weten of God hun genadig is geweest. De calvinist kan de eeuwige zaligheid immers niet met goede werken verwerven. Maar die goede werken –onzelfzuchtig keihard werken zonder luxe te leven– zijn wel een onmisbaar element van mogelijke uitverkiezing.”

Als succes in het bedrijf laat zien dat je God welgevallig bent, wat moeten medegelovigen die niet succesvol zijn daarmee?

„Het is ook een lastig punt. Degene die succesvol is, zegt: Kijk, dat is een teken van mijn uit­verkiezing. Degene die niet succesvol is, is blijkbaar niet uitverkoren. Hij weet dat niet, hij zal misschien hopen dat hij het wel is, maar wat zal hij doen: hij zal nog harder werken. En dát heeft een verdieping van het kapitalisme teweeggebracht.”

Waar haalt Weber dat vandaan? Er zijn geen calvinistische theologen die dit zo geleerd hebben.

„Die martelende onzekerheid bij de mensen is wel degelijk van de kansel geroepen. En ik ben bang dat er nog steeds grote onzekerheid heerst bij bepaalde categorieën gelovigen. Mensen die niet kunnen slapen van het idee: ik ben verworpen, en ik kom in de hel. Ik denk dat die er nog steeds zijn.”

Die stap van hard werken naar zekerheid verkrijgen omtrent je uitverkiezing, maak ik niet mee.

„Maar Weber zegt het wel, en hij is er ook hevig op aangevallen. Maar het is toch wel zo dat een protestant, ook in onze dagen, die waarde in zich heeft van presteren, hard werken? Ik geloof daarin. Ondernemingszin, bedrijvigheid, winst maken – je kunt dat niet wegpoetsen. Maar wat doe je met die winst? Ga je die verbrassen? Of stop je die weer in je bedrijf? En het is zo, daar heeft Weber absoluut gelijk in, dat men in protestantse landen meer dan in de katholieke landen geneigd was de winst in het bedrijf te investeren, en het geld niet op te maken. Tegelijk is er de psychologische betekenis: ik zorg voor de toekomst, ik ben een voorzichtig mens. En ik denk dat een voorzichtig mens welgevallig is in de ogen van God.”

Ik heb de calvinistische leer altijd zo begrepen: hoe goed je ook je best doet, dat zal God op zichzelf niet bewegen tot genade. En je kunt ook niet door je wereldse succes de genade ‘bewijzen’.

„Ik moet je eerlijk zeggen, ik ben hervormd van huis uit, heb belijdenis gedaan in de hervormde kerk van Amsterdam. In de midden­orthodoxie waar ik toe behoor, is er niemand die dat kan bedenken. Die hele kwestie van aangenomen en verworpen worden, zo denken wij niet, dat komt uit de zestiende eeuw. Wij denken aan God als Liefde. Je moet niet vergeten: in die allereerste tijd van het calvinisme waren Calvijn en de andere reformatoren kei- en keihard. Het nieuwe van de reformatorische leer was: je hoeft niet zo hard te werken, het is genade. Maar: ik wil wel graag weten of ik behouden ben. Dan kijk je of je bedrijf het goed doet. Als je je bedrijf naar de knoppen helpt, nou dat zou best wel eens een teken kunnen zijn dat je geen genade hebt, op die manier.”

Het christelijk geloof heeft juist aandacht voor niet-succesvolle mensen, voor armen, verschoppelingen. Da’s een lastige voor Weber.

Met enige stemverheffing: „Het is een ideááltype, een constructie. En als u een arme ziet die niet aan het ideaaltype voldoet, is dan het ideaaltype verkeerd? Welnee. Want u kunt er bepaalde mensen wél in plaatsen, maar anderen niet. Met wat je zelf geconstrueerd hebt, ga je de werkelijkheid te lijf, dát is de methode van Weber. Maar als u goed kijkt, zullen ook die armen aan een aantal elementen van het ideaaltype voldoen. Die zullen uit noodzaak niet brassen, maar een beetje sparen. Toch nog een beetje sparen en aan de toekomst denken.”

Albert Mok

Albert Louis Mok (1930) is emeritus hoogleraar sociologie aan de universiteiten in Antwerpen en Wageningen. Hij publiceerde onder meer het standaardwerk ”Arbeid, bedrijf en maatschappij”, dat diverse herdrukken beleefde. In een rapport uit 2004 bepleitte hij aandacht voor de beroepsvormende kant in het mbo. Mok is lid van de Verenigde Protestantse Kerk in België en verhuisde kortgeleden van Antwerpen naar Maastricht.

De arbeidssocioloog onderstreept dat Max Webers werk gezien moet worden tegen de achtergrond van zijn tijd, de periode rond 1900. De arbeidsomstandigheden waren slecht, het marxisme en het socialisme rukten op. „Marx stelde dat de mens op de maatschappelijke ontwikkelingen geen invloed kon hebben. Maar Weber zei: Denk erom, de godsdienst, het menselijk handelen, de menselijke geest hebben een enorme invloed op de structuur van de samenleving. Je kunt Webers werk lezen als een antwoord aan Marx.”

Boekgegevens

”De protestantse ethiek en de geest van het kapitalisme”, Max Weber; uitg. Boom, Amsterdam, 2012; ISBN 9789 4610 55 804; 255 blz.; € 29,50.