De Middelburgse Oostkerk hoort in de skyline van de Zeeuwse stad. Al van ver is het eeuwenoude gebouw te zien, aan de zijde van de Lange Jan. Het valt op door de achthoekige vorm.

Een aantal treden leidt naar de hoofdingang. De buitenkant van de kerk brengt al een boodschap, want het skelet boven de deuren valt meteen op. Het fluistert voorbijgangers toe: memento mori, gedenk te sterven.

De kerk is prachtig versierd met guirlandes, teksten en beeldhouwwerk van vruchten, schelpen, vogels, zonne- en andere bloemen. Dit symboliseert het leven. Het door de hoge ramen binnenvallende zonlicht streelt de koude stenen van het gebouw. De dakkoepel is hemelsblauw en overal zijn mooie elementen en tierelantijnen.

Het gebouw is rijk versierd voor een protestantse kerk, vertelt Hazelaar. Hij bezoekt al zo’n dertig jaar de erediensten in de Oostkerk en leidt ’s zomers toeristen rond. „De Oostkerk is specifiek voor de protestantse eredienst gebouwd en is altijd een protestantse kerk geweest”, zegt hij. „In de zeventiende eeuw werd de Verenigde Oost-Indische Compagnie, de VOC, opgericht. De Staten van Zeeland hadden daarin een belangrijke positie. Daarom kwam er in Middelburg een scheepswerf van de VOC. De stad was een echte havenstad waarin veel handel werd gedreven. Dat had een aanzuigende werking, waardoor het inwoneraantal groeide. Om meer kerkgangers te kunnen huisvesten, werd in 1647 gestart met de bouw van de Oostkerk. De Marekerk in Leiden en de voormalig lutherse kerk in Amsterdam dienden als voorbeeld. In 1667 was het bouwwerk klaar.”

Achter in de kerk hangen familiewapens. „Van families die de bouw financieel steunden. Tijdens de Franse overheersing werden de wapens verwijderd in verband met vrijheid, gelijkheid en broederschap. Tijdens een restauratie is een aantal wapens teruggehangen. Toch zijn er daar boven de ramen nog lege schilden”, wijst Hazelaar omhoog. „Die hebben ze bewust weggelaten, om een stukje geschiedenis van de Franse tijd te bewaren.”

Bruggetje

Het De Rijckereorgel ziet er prachtig uit. Bovenop staan engelen met een trompet aan de mond om het Woord uit te bazuinen. „De eerste honderd jaar zong de Middelburgse gemeente onder begeleiding van een voorzanger. In 1778 leverde dat problemen op. Op het voorstel om een orgel te bouwen, reageerde de bevolking enthousiast. In 1783 was het klaar”, vertelt Hazelaar. „Het is een van de toporgels in Nederland. Organisten en orgelkenners zeggen dat het instrument iets sprankelends in zich heeft. Het heeft een vrolijke, zuidelijke klank.”

De bekendste predikant die in de Oostkerk gepreekt heeft, is ds. Bernardus Smijtegelt. Hazelaar noemt hem een criticaster van de stadsbestuurders. „Hij zei hun dat de wijze waarop zij de stad bestuurden niet in overeenstemming was met de Schrift. Ook had hij ongetwijfeld kritiek op het kerkelijk leven van de gemeente hier. Middelburg was een grote havenstad en dat had invloed op de samenleving.”

„Bekend over hem is het verhaal over het bruggetje”, vervolgt hij. „Door zijn kritiek te uiten, maakte hij geen vrienden. Smijtegelt liep over een bruggetje en er kwamen mannen aan die hem iets wilden doen. Hij werd op een bijzondere manier bewaard. Ik zou niet durven bevestigen dat het waargebeurd is. Maar in Middelburg hebben we nog steeds het ”Smijtegeltbruggetje”.”

Langs de muren van de kerk staan banken met overkapping. De ene overkapping is duidelijk rijker versierd dan de andere. Ook de kapstokknoppen zijn verschillend. Sommige zijn van hout, andere goudkleurig. „Het is een toonbeeld van de verschillende standen in de kerk destijds. In deze banken zaten de ouderlingen, diakenen, kerkvoogden en collectanten.”

Schouder aan schouder

Er zijn nu 525 zitplaatsen in de kerk. „Vroeger konden er duizend mensen in. Ze stonden de hele dienst schouder aan schouder. Zo hielden ze elkaar ook nog warm in de winter. Een mooie manier van gemeente-zijn”, glimlacht Hazelaar.

Hij gaat voor om via de torentrap naar de zogenoemde oudheidkamer te gaan. Daarin staan wat voorwerpen uit de geschiedenis uitgestald, zoals een oude klepel, leren brandblusemmertjes en oude Bijbels. Ook staan er bordjes met de tekst ”vacant”. „Als er door overlijden of verhuizen plaatsen vrij kwamen, stond er zo’n bordje op de stoel”, legt hij uit. „Leden konden dan eventueel verhuizen naar dat plekje.”

Via de torentrap kom je ook bij de kap van de kerk. „Er woonden in Middelburg veel scheepstimmermannen. Die wisten goed hoe je hout moest buigen voor deze kap.”

Hazelaar wijst op een enorme balk met kleine gaatjes. „In de jaren 90 ontdekten we hier ongewenste gasten, bonte knaagkevers. In de periode 1995-1997 is de kerk daarom gerestaureerd. Daarvoor werden in de aangetaste balken gaatjes geboord waarin pluggen met insecticide zijn geplaatst. Ruim 100.000 van deze pluggen zijn aangebracht. Zo is er toch nog monnikenwerk verricht in deze protestantse kerk.”

Hakenkruis

Op zo’n 43 meter hoogte doet Hazelaar een luikje open. Je kijkt vanuit de koepel naar beneden in de kerk. Prachtig om het gebouw vanuit dit perspectief te zien.

Aan de andere kant is ook een luikje. Het leidt naar buiten. Het uitzicht over Middelburg is formidabel. „Tijdens de Tweede Wereldoorlog was dit het eerste hoogste punt dat de Duitsers vorderden. Ze stonden hier met mitrailleurs.”

Natuurlijk verveelden ze zich af en toe. „Kijk maar”, zegt Hazelaar terwijl hij op wat balken wijst. Daarin zijn Duitse namen en een hakenkruis gekerfd. In elk hoekje van het eeuwenoude bedehuis zit historie.

De 76-jarige vindt het „schitterend” om elke zondag in dit monumentale gebouw te kerken. „Je zit tussen het antiek. Als je je realiseert dat hier al eeuwenlang op zondag protestanten vergaderd zijn, geeft dat een speciaal gevoel. Heel veel mensen zullen het erg betreuren dat de kerk moet sluiten. Ze zullen er de laatste zondag met pijn in het hart uit vertrekken.”

Middelburgse wijkgemeenten

De protestantse gemeente Middelburg (PGM) liep steeds meer aan tegen de hoge onderhoudskosten van verschillende kerken van de wijkgemeenten. Bovendien loopt het aantal kerkgangers terug.

Daarom moest de PGM de duurste kerken sluiten. Dit zijn de Oostkerk en de Morgenster. De laatste is gebouwd na de oorlog, maar kampt ook met hoge onderhoudskosten.

De Nieuwe Kerk bij de Lange Jan is eveneens duur in onderhoud, maar krijgt financiële steun van de gemeente en Rijksmonumentenzorg. Op 17 mei 1940 werd het gebouw verwoest door een bombardement en het Rijk stelde zich lange tijd garant voor het onderhoud aan de buitenkant.

Tijdens de zondagse eredienst verzamelen zich zo’n 250 kerkgangers in de Oostkerk. Er wordt nog gekeken waar deze leden en de leden van de wijkgemeente Morgenster onderdak kunnen vinden.

Voor de Oostkerk wordt bezien of deze ondergebracht kan worden in een stichting.