Heidelbergse Catechismus: een vorstelijk leerboek
De keuze van de in 1559 aangetreden keurvorst Frederik III van de Palts voor het calvinisme verbond Heidelberg voor altijd met de naar de stad genoemde catechismus.
Het zijn niet de fiere paleizen of de kerken vol steile calvinisten die onderstrepen dat juist in het lieflijke Heidelberg, op zo’n drie uur rijden van de Nederlandse grens, ooit de basis gelegd werd voor misschien wel het bekendste gereformeerde belijdenisgeschrift. De stad, gelegen op twee heuvels met in het midden de rivier de Neckar, heeft in toeristische folders amper aandacht voor de opstellers van de catechismus.
Veel aandacht gaat daarentegen uit naar Schloss Heidelberg, het bij de stad op een heuvel gelegen kasteel. Het is bereikbaar via een treintje of door ruim 300 traptreden te beklimmen. Een deel van het bouwwerk is sinds ruim 200 jaar een ruïne. Eerder vertrok de keurvorst naar het naburige Mannheim. De reden: wrijving tussen de protestantse bevolking van de stad en de koers van een rooms-katholieke opvolger van Frederik III, de keurvorst die opdracht gaf tot het schrijven van de Heidelbergse Catechismus.
Toch illustreert de kasteelruïne treffend de spanning die in de Heidelbergse Catechismus waarneembaar is: die tussen roomsen en protestanten in de 16e eeuw. Spanningen tussen representanten van beide groepen leidden tot achterlating van een slot met paleisachtige allures.
Nooit voltooid
Dat Heidelberg een pareltje is waar de geschiedenis van het keurvorstendom van de Palts zich samenbalt op enkele vierkante kilometers, blijkt als het slot wordt bereikt. Rondom liggen de prachtige paleistuinen, al zijn ze nooit voltooid vanwege het verplaatsen van de vorstelijke zetel naar Mannheim. Ook is er de brug naar het slot, gevolgd door een imposant toegangsgebouw. En even verderop is het Ottoheinrichsgebouw, een nog intact deel van het slot. Beelden van keurvorsten sieren de gevel.
Krap de helft van de muren van het kasteel staat nog overeind. De rest viel na plundering door Franse troepen in 1689 en jaren van verval aan het einde van de 18e eeuw ten prooi aan blikseminslag. De nog intacte delen huisvesten onder meer een restaurant met een beroemd wijnvat, dat maar liefst 220.000 liter wijn kan bevatten. En er is het apotheekmuseum. Hier wordt de geschiedenis van geneesmiddelen vanaf de Bijbelse tijd in beeld gebracht.
Van de keurvorsten –rooms-katholiek, luthers en calvinistisch– is nauwelijks meer iets terug te vinden in het kasteel. Een afbeelding hier, een wapenschild daar, en natuurlijk de beelden aan de gevel. Dat Frederik III hier de proefdrukken van de catechismus doorbladerde: pas deze zomer wordt daarvan iets in herinnering gebracht, wanneer er een expositie over de catechismus wordt geopend.
Majestueus
Het terras aan de stadszijde van het kasteel biedt een –ooit letterlijk– majestueus uitzicht over Heidelberg, de rivier de Neckar en het omliggende heuvellandschap. Boven de historische huizen, die tijdens de Tweede Wereldoorlog de geallieerde bommen bespaard bleven, torent de Heiliggeistkirche uit. Het is dit bouwwerk dat de schakel vormt tussen de stad, de keurvorsten en de catechismus. Hier preekte Ursinus voor het eerst uit ‘zijn’ leer- en troostboek. Nog iedere zondag komt de protestantse gemeente er samen.
Na een door Franse soldaten gestichte brand in 1693 resteerden slechts de muren van de kerk. Ook een fors deel van de huizen in de stad brandde af. Het bedehuis werd echter in oude luister hersteld, al werd de oorspronkelijke spitse toren vervangen door een kleiner, barok exemplaar.
Binnen wordt de aandacht getrokken door een sierlijke, ranke preekstoel. De groene verf en bladgouden accenten steken af tegen de rozegrijze stenen van de muren. Het elektropneumatische orgel van Steinmeyer & Co. uit 1980 brengt de moderniteit nadrukkelijk binnen. Dat geldt ook voor de gebrandschilderde ramen, waaraan in de achterliggende decennia door kunstenaars werd gewerkt.
Is er nog een herinnering aan Ursinus te vinden? Niet op galerij boven de zijbeuken, waar ooit de historische Bibliotheca Pallatinatum was ondergebracht. Nu is het grootste deel van deze boekencollectie in het Vaticaan te vinden. Ingepikt tijdens de Franse overheersing, als ‘straf’ voor het verzet van Heidelberg tegen de Kerk van Rome.
Boeken
De enige tastbare elementen van de catechismus vormen enkele boeken in de hal van de kerk. Een bescheiden standje bevat een hertaald exemplaar van de Heidelbergse Catechismus. In de door veel rooms-katholieken gewraakte vraag en antwoord 80 –over de paapse mis– is van de oorspronkelijke scherpte weinig meer over.
Een schat aan informatie is daarentegen te vinden in het Kurpfälzisches Museum, gelegen in de hoofdstraat van het stadje, op zo’n 750 meter lopen van de kerk. Hier is een permanente expositie te zien over de keurvorsten en de roemruchte geschiedenis van het Neckarstadje, die teruggaat tot de Romeinse tijd.
Wie een culturele alleseter is, heeft niet genoeg aan één dagdeel om het immense museum door te komen. Het toont niet alleen het rijke hofleven van de keurvorsten, met fraai gedecoreerde kamers en gedekte tafels, maar heeft ook een flinke afdeling moderne kunst. Speciale vermelding verdient de afdeling Romeinse geschiedenis, die een snoepwinkel vormt voor iedereen met interesse in dit tijdvak in de Europese geschiedenis. Meer dan ooit brachten bodemvondsten in de afgelopen eeuw sporen aan het licht uit deze periode.
Opvallend is de nagebouwde tempel voor de afgoden van soldaten uit door de Romeinen overwonnen volkeren. Zij mochten hun eigen godsdienst praktiseren in speciale, vaak ondergronds gelegen tempels. Vandaag wordt het tempeltje vooral gebruikt om scholieren uitleg te geven over de gewoonten van de volken die 2000 jaar geleden in Heidelberg en omgeving leefden.
Informatie over de catechismus wordt echter in de standaardcollectie gemist. Ook in de Heiliggeistkirche klinkt nog maar zelden een preek uit deze geloofsbelijdenis. Heidelberg koestert zijn rijke verleden vooral als kast vol lades, waaruit telkens weer iets nieuws tevoorschijn komt. Zo is er dit jaar de viering van 450 jaar Heidelberger Catechismus en in 2014 weer iets anders. Keurvorst Frederik III zou er vast iets op weten: opnieuw een streep laten zetten onder wat de énige troost is in leven en sterven.
De schrijvers van de Heidelbergse Catechismus
Zacharias Ursinus en Caspar Olevianus waren niet de enige auteurs van de Heidelbergse Catechismus. Ook andere vertegenwoordigers van kerk, overheid en universiteit beïnvloedden de inhoud van het belijdenisgeschrift. Bekend is de naam van Thomas Erastus (1524-1583). Toch worden de namen van Ursinus en Olevianus nog steeds in één adem genoemd met de Heidelberger.
Ursinus
Onbetwist is dat Zacharias Ursinus de basis legde voor de tekst van de Heidelbergse Catechismus. Ursinus –zijn achternaam is een verlatijnsing van zijn Duitse familienaam Bär– werd geboren op 18 juli 1534 in Breslau. Deze stad werd na 1945 ingelijfd bij Polen en heet tegenwoordig Wrocław. Ursinus’ vader was huisonderwijzer bij een voorname familie in de stad en tevens hulpprediker.
Nog voor hij zestien jaar werd, ging de jonge Zacharias studeren aan de universiteit van Wittenberg. Daar kreeg hij zeven jaar les van Philippus Melanchthon, naaste medewerker van de reformator Maarten Luther. Later studeerde Ursinus aan gereformeerde universiteiten in Straatsburg, Basel, Lausanne en Genève. In 1561 volgde een benoeming tot hoogleraar theologie in Heidelberg.
Het aantreden van een lutherse keurvorst in de Palts na het overlijden van Frederik III in 1576 leidde tot het ontslag van Ursinus. Twee jaar later werd hij echter opnieuw hoogleraar in het 50 kilometer ten westen van Heidelberg gelegen Neustadt an der Weinstrasse. Daar overleed hij op 6 maart 1583.
Olevianus
Caspar Olevianus (10 augustus 1536-15 maart 1587) staat behalve als medeauteur van de Heidelbergse Catechismus bekend als reformator van zijn geboortestad, Trier.
Olevianus was zoon van een bakker in Trier, de oudste stad in Duitsland en een plaats met een rijke Romeinse historie. De jonge Caspar studeerde filosofie in Parijs en rechten in Orléans en Bourges. Daar kwam hij in aanraking met de gereformeerde leer. Na zijn promotie in de rechten besloot hij daarom theologie te gaan studeren bij de reformator Johannes Calvijn in Genève.
Op aandringen van Willem Farel ging Olevianus in 1559 terug naar Trier, om daar als predikant de gereformeerde leer te introduceren. Onder druk van de roomse bisschop moest hij echter vertrekken. Het was Frederik III, de protestantse keurvorst van de naburige Palts, die het opnam voor de reformatorische christenen in Trier. Hij zorgde ervoor dat Olevianus naar Heidelberg kon komen, waar hij in 1561 en 1562 hoogleraar theologie was en hofprediker.
In tegenstelling tot Ursinus was Olevianus meer gericht op het praktische kerkelijk leven. Na de opvolging van de calvinistische keurvorst Frederik III door een lutherse prins moest ook Olevianus uitwijken. Hij werd in 1584 predikant en hoogleraar dogmatiek in Herborn. In die plaats stierf hij drie jaar later.
450 jaar Heidelbergse Catechismus
Het vrijdag precies 450 jaar geleden dat de Heidelbergse Catechismus door de protestantse kerk in het Duitse keurvorstendom van de Palts is aangenomen. De dag erna, op 19 januari 1563, beveelt keurvorst Frederik III dat de Heidelbergse Catechismus overal in de Palts moet worden ingevoerd. Deze Puntkomma staat daarom in het teken van dit gereformeerde belijdenisgeschrift, dat nog steeds in veel kerken in gebruik is.
Morgen gaat in Gouda het herdenkingsjaar 450 jaar Heidelbergse Catechismus van start. Gedurende heel 2013 zijn er in Nederland bijeenkomsten, tentoonstellingen en andere evenementen rondom het jubileum.
