De insteek van de Heidelbergse Catechismus bij de enige troost in leven en sterven noemt dr. Huijgen, christelijk gereformeerd predikant in Genemuiden en docent aan de Theologische Universiteit Apeldoorn, „voor de compositie cruciaal en vooral inhoudelijk magistraal.” „Het gaat om één overkoepelend thema aan de hand waarvan alle onderwerpen vervolgens stap voor stap worden ontvouwd.”

Troost betekent niet zozeer een soort van tegenwicht tegen ellende maar, zoals het oorspronkelijke Duitse woord betekent, een houvast. „Die vraag naar een houvast was zeker in die tijd van kwetsbaarheid van het leven actueel. De mens vindt de grond van zijn bestaan daarin dat hij eigendom van Christus is. Dat staat haaks op het zelfverstaan in onze tijd, want het klinkt als slavernij. Maar laten we dat inderdaad maar zo laten staan. De mens komt tot zijn bestemming als hij zichzelf uit handen geeft en zich aan God toevertrouwt.”

De Heidelberger is geen leerstellige dogmatiek maar een troostboek. Praktisch én irenisch. „Het idee van een catechismus was eigenlijk zeer gewaagd”, stelt dr. Huijgen. „Frederik III van de Palts wilde een gereformeerde catechismus opstellen tegenover de roomse en de lutherse partij. Daarbij is de Heidelberger met opzet mild van toon. Hij geeft een binnenreformatorische mix. De Heidelbergse Catechismus had ook een brede doelstelling: hij wilde een nieuwe generatie stempelen en de samenleving hervormen vanuit gereformeerd perspectief. Daarmee had de catechismus ook politieke betekenis.”

Hoewel het document op punten tegenstellingen binnen de reformatorische familie verzoent, biedt de inhoud een stevig gereformeerd geluid, aldus dr. Huijgen. „De luthersen waren laaiend over bepaalde formuleringen, maar vooral over de poging om het gereformeerde geloof ingang te doen vinden. Maar in de Heidelberger klinkt de verhouding tussen wet en evangelie op het eerste gehoor luthers: de kennis van de ellende komt door de wet, die van de verlossing door het evangelie. Maar typerend voor de Heidelberger is dat de wet in handen ligt van Christus. Hij leert ons immers de hoofdsom van de wet, zoals zondag 2 verwoordt. Ook Calvijn verbindt de ellende en de wet nauw met Christus. De catechismus begínt met de troost en vervolgens wordt er niet gevraagd hoe we tot deze troost komen, maar hoe we in deze troost zullen leven.”

Er is volgens dr. Huijgen een orde in de ontvouwing van de verschillende zondagen aan hand van het centrale thema ”troost”. Dat is anders dan een bevindelijke uitleg als zou een belevingsweg worden gevolgd van zondag 7 naar zondag 23. „De orde in de drie stukken is niet bedoeld als een chronologische volgorde. Je zou kunnen zeggen dat in de Heidelberger de wet naar het evangelie leidt, maar de wet staat nooit los van het evangelie. Onze ellende leren we kennen door de wet. Maar wat die wet inhoudt, leert Christus ons in het liefdegebod.”

In de catechismus gaat het van het begin tot het eind om de Drie-enige God. „De kennis van de ellende is voortdurend op de verlossing gericht. De verlossing drijft uit naar de dankbaarheid, en daarin leert de mens dieper zijn ellende kennen, die hem weer uitdrijft naar de verlossing. Dat is de dynamiek van het christelijke leven.”

De catechismus spreekt heel praktisch van ”nut” en ”baat”.

„Daarom spreekt de Heidelberger mensen van deze tijd juist zo aan. Wij zitten daar vaak mee: wat heb je er nou aan? En dan kom je weer bij de troost en het houvast uit. De catechismus is echt een praktisch leerboek, waarin de waarheid niet boven de mens zweeft. De catechismus is uit op persoonlijk geloof. De antwoorden in de behandeling van het gebed laten zich dan ook zelf bidden: zo wordt de leerling geoefend in het gebed. De Heidelberger klinkt ook persoonlijker dan de catechismus van Calvijn, die veel meer in afstandelijke termen is geformuleerd. Die existentiële inzet bepaalt de kracht en het unieke van de Heidelberger.”

Toch knappen veel mensen af op de catechismus. De leerdienst is niet meer van deze tijd, hoor je vaak in de gereformeerde gezindte.

„Dat heeft mijns inziens te maken met het feit dat er in het verleden te leerstellig over de catechismus is gepreekt, en dat dit nu nog wel gebeurt. Preken worden dan ook leerredenen genoemd. Die tendens is al ingeleid in het ”Schatboek” van Zacharias Ursinus, dat het product is van diverse bewerkingen. Het resultaat is dat het ”Schatboek” veel leerstelliger is dan de Heidelberger zelf. Dat is niet eens zozeer toe te schrijven aan Ursinus als wel aan de uitgevers en bewerkers van het ”Schatboek”. Daarbij werd het intellectuele klimaat rationalistischer en de catechismusprediking dus ook. Dan worden kennis en vertrouwen, zoals verwoord in zondag 7, een soort tweetrapsraket, wat nooit de bedoeling is geweest.”

De Heidelberger is calvinistisch, maar noemt het verbond slechts impliciet. „Dat is erg opvallend”, oordeelt dr. Huijgen. „Het is een van de thema’s die in die tijd in de mode beginnen te komen. Misschien kwam de Heidelbergse Catechismus hiervoor nog net te vroeg. Maar het verbond is wel op een bepaalde manier voorondersteld, zoals bij de doop en de leer van de kerk. Toch blijft het ontbreken ervan opvallend. Je zou kunnen speculeren dat Ursinus het op de achtergrond hield om de luthersen niet voor het hoofd te stoten met een zwingliaans thema.”

Ook opvallend is het ontbreken van een afzonderlijke behandeling van de verkiezing. „De hele discussie in de aanloop naar de Synode van Dordrecht was er nog niet, maar de manier waarop er over de verkiezing wordt gesproken is prachtig. De catechismus spreekt in zondag 21 inzake de kerk over de verkiezing van de gemeente, waar gezegd wordt dat de Zoon van God uit het ganse menselijk geslacht Zich een gemeente tot het eeuwige leven heeft uitverkoren. Verkiezing wil dus zeggen: pure genade. Zondag 1 is dan vol van de verkiezing wanneer we zien dat Hij ons heeft vrijgekocht en verkoren. De catechismus spreekt enkel over de troost van de verkiezing en stelt de vraag naar de verwerping, zoals bij Dordt, niet. Het zwaartepunt van de ernst ligt misschien wel bij de bediening van de sleutels van het Koninkrijk.”

Toch zijn er zaken die volgens u ontbreken, zoals de plaats van Israël.

„Het kan ook niet anders, zou ik zeggen. De catechismus is een zestiende-eeuws Midden-Europees document. Daar hoef je niet benauwd over te doen: men heeft antwoord gezocht op de uitdagingen van de eigen tijd. Dat maakt het belijdend spreken zo mooi. Wij hebben met andere en nieuwe uitdagingen te maken. Met de catechismus stopt het denken niet; dan zouden we te klein denken over Gods Geest. Dat neemt niet weg dat datgene wat er in staat, nog steeds troost en houvast kan geven.”

Een beruchte passage is vraag 80 over de mis als vervloekte afgoderij.

„Het is een gedeelte dat pas in de derde druk is toegevoegd. Vermoedelijk is het Frederik III aangereikt door Caspar Olevianus of door Petrus Datheen. Het gedeelte verbreekt de samenhang en is veel scherper en polemischer dan de rest van de catechismus. Het is duidelijk een reactie op de veroordelingen van de reformatorischen door het concilie van Trente, dat juist was afgesloten. Tegenwoordig zullen zeer weinig rooms-katholieken zich herkennen in de leer zoals die door antwoord 80 wordt veroordeeld. Al neemt Rome natuurlijk de leeruitspraken van Trente niet zomaar terug.”

”Handboek Heidelbergse Catechismus”, Arnold Huijgen, John V. Fesko, Aleida Siller (red.); uitg. Kok, Utrecht, 2013; ISBN 9789043519748; 447 blz.; tot 15 februari 
€ 39,50, daarna € 49,50.