New Heroes! kopte een advertentie voor een seminar dat instituut voor leiderschap De Baak op 17 december organiseerde. ”Nieuwe Helden!” Er staat een man naast de leus, gefotografeerd vanuit kikvorsperspectief, die z’n overhemd en strakke pak openscheurt, waarna er een supermanachtige outfit verschijnt. „Haal meer uit jezelf en je werk”, luidt de ondertitel.

Wie niet in de gelegenheid was op 17 december kon drie dagen eerder naar het seminar persoonlijk leiderschap gaan, van zelfbenoemd positivo Mark Verhees. „Het seminar gaat over positieve emoties, denken in mogelijkheden, je passie vinden, leren loslaten en handelen van binnenuit”, schrijft Verhees op voorpositiviteit.nl. „Een seminar dat puur voor jezelf is, de belangrijkste persoon om van te houden.”

Geen tijd voor seminars maar toch zin om een goede leider te worden? Lees dan een van de vele honderden boeken over leiderschap die een site als managementboek.nl aanbiedt. ”Op weg naar nieuw leiderschap” bijvoorbeeld, of ”Mindful leiderschap”, of ”Leidinggeven kun je zelf”. Ook fraaie titels zijn ”Het model voor morele besluitvorming” en ”De held in je eigen verhaal”.

Bezieling

De roep om en de aandacht voor leiderschap in de samenleving zijn groot. Volgens godsdienstpsycholoog Joke van Saane is dat zowel buiten als binnen de religieuze context het geval. Mensen zoeken niet per se een zogeheten technische leider, maar naar een leider die geïnspireerd is en dat weet over te dragen. „Overal loopt men tegen de beperkingen van al te zakelijk of functioneel leiderschap aan. Het gaat niet alleen om maximale productie en winst, een bedrijf leiden gaat ook over mensen. Dit vraagt om inspiratie en bezieling”, aldus Van Saane in haar onlangs verschenen boek ”Geloofwaardig leiderschap”.

De vraag is waar die roep om nieuw leiderschap nu precies vandaan komt. De ontwikkeling die Van Saane schetst, is een reactie op het falen van het financiële systeem, waarna de samenleving in een kredietcrisis belandde en er een bezinning op gang kwam over hoe het zo ver heeft kunnen komen, dat doorgeschoten kapitalisme, die focus op winst op de korte termijn en dat egoïstische graaien. Intussen plukken wij er de zure vruchten nog van, terwijl we tegelijkertijd een eurocrisis het hoofd bieden en ons leven proberen in te stellen op een tijd waarin onzekerheid de status-quo is. De maatschappij van de eenentwintigste eeuw worstelt met crises. Met een financiële, maar ook met een morele.

Gevecht

Daarnaast kampt de samenleving van vandaag met een gebrek aan verbondenheid en vertrouwen. „Mensen begrijpen elkaar niet meer”, zegt filosoof en econoom Liesbeth Noordegraaf-Eelens in de verrassende interviewbundel ”Koopman en dominee. Onze leiders over zichzelf en onze samenleving” van interim-manager en journalist Hans Valkenburg en consultant Theo van Stuijvenberg. „Dat is het gevecht dat momenteel in Nederland gevoerd wordt.” Mensen hebben eigen waarheden, zegt Noordegraaf, maar er zijn ook in groeps- of maatschappelijk verband gedeelde waarheden. Die waarheden conflicteren. Dat merkten we niet in de tijd van de verzuiling, omdat de zuilen toen meestal langs elkaar heen leefden. „Dat is heel erg voorbij nu. Inmiddels zijn op allerlei niveaus allerlei waardedebatten gaande. We moeten nu zelf de beslissing nemen over wat volgens ons een goede waarde is. Onszelf de vraag stellen: hoe moet Nederland er volgens ons uitzien? Tijdens de verzuiling had elke zuil zijn eigen antwoord op deze vraag klaarliggen.”

Ziehier de perfecte voedingsbodem voor de roep om iemand die stuurt en verbindt, die een nieuwe ziel geeft aan de dingen.

Commercie

De commercie profiteert intussen lekker van deze groeiende behoefte aan sturing en gooit bergen leiderschapslectuur en seminars op de markt, waar vaker niet dan wel iets echt interessants tussen zit. De boeken waarin de leiders van nu zelf aan het woord komen, snijden nog het meeste hout. Ze bieden veel meer inzicht in wat dat nu precies is, leiderschap, dan al die modellen en hoe-word-ik-een-onweerstaanbare-leider­boeken doen.

Opvallend is dat in dergelijke interviews leiders het altijd hebben over wat ze vroeger hebben meegekregen. Als ze moeilijke beslissingen moeten nemen, is dát hetgeen hen drijft, niet een of ander leiderschapstrucje of -modelletje.

Het verschil wordt duidelijk als je bijvoorbeeld het genoemde boek van Joke van Saane legt naast de interviewbundel ”Koopman en dominee” van Valkenburg en Van Stuijvenberg. Waar het werk van Van Saane blijft steken bij gortdroge analyses en degelijke maar saaie beschrijvingen van leiderschapsmodellen, maakten Valkenburg en Van Stuijvenberg een sprankelend boek.

Fresco’s

Toen de twee enkele jaren geleden een bezoek brachten aan het stadhuis van Siena in Italië, raakten ze gefascineerd door de veertiende-eeuwse fresco’s van Ambrogio Lorenzetti, getiteld ”Het goede bestuur” en ”Het slechte bestuur”. In deze fresco’s zijn de deugden van een leider van directe invloed op de welvaart en het geluk van het land.

Dat is nogal een bewering, vonden Valkenburg en Van Stuijvenberg. Geldt dat eigenlijk nog voor onze hedendaagse leiders en zo ja, welke waarden zijn dat dan? Zijn wij nog steeds die christelijk-humanistische natie van de koopman en de dominee? Van handel en moraal?

De heren interviewden twintig leiders –managers, wetenschappers, politici, bestuurders– die op dit moment in Nederland aan de knoppen zitten over welke waarden ze in hun jeugd meekregen en hoe die hun maatschappelijke rol hebben bepaald. Wat is hun missie en hun visie op de financiële en morele crisis? Het leverde een bundel op vol tot nadenken stemmende uitspraken, van onder anderen Andreas Kinneging, André Rouvoet, Jan-Louis Burggraaf, Cees Dekker, Antoine Bodar en de al genoemde Liesbeth Noordegraaf-Eelens.

Wie dien ik?

Bij sommige geïnterviewden komt hun waardeset direct bij hun christelijke achtergrond vandaan. Bij Rouvoet, Dekker, Burggraaf en Tiggelaar bijvoorbeeld. Een leider moet zichzelf altijd de vraag stellen: Wie dien ik? vindt Tiggelaar. „Sommige mensen dienen zichzelf, je kunt ook de mensen om je heen dienen. Voor mijzelf geldt dat ik God wil dienen in mijn leven. Ik probeer mijn plannen en acties af te stemmen op wat God van mij vraagt. Daarin kijk ik naar Jezus Christus als voorbeeld. Dan leer je begrijpen waar het echt over gaat: compassie met andere mensen, ze accepteren hoe ze zijn.”

Tiggelaar ziet dit motief in de hele Europese cultuur terugkomen. Alle Europese landen hebben, met hun min of meer gedeelde visies op vrijheid, gelijkheid en solidariteit, een „tik van het christendom” meegekregen. „Veel mensen denken juist dat deze verworvenheden tegenover het christendom staan, terwijl ze mijns inziens alleen hebben kunnen ontstaan in een door het christendom doordrenkte samenleving. Als je Jezus Christus en God uit dit wereldbeeld haalt, haal je de batterij eruit. Ik zie God echt als het fundament onder onze westerse verworvenheden.”

Iets soortgelijks zegt rechtsfilosoof Andreas Kinneging. In de jaren zestig en zeventig zijn we met z’n allen uit de kerk gestapt, en daarbij hebben wij ook meteen het christendom maar afgezworen, vanuit de gedachte: als de kerk niet deugt, zal ook het christendom wel niet deugen. Als het om waarden gaat, hebben we toen het kind met het badwater weggegooid, zegt hij.

Wezensvreemd

De vraag om leiders is overigens, paradoxaal genoeg, een beetje wezensvreemd voor Nederland. Wij kennen namelijk geen leiderschapscultus met grote leiders, althans niet zoals de Amerikanen die kennen. Dat komt, aldus Kinneging, juist door onze calvinistische cultuur. Calvinistische landen zijn geen klassensamenlevingen, zoals Engeland, Frankrijk en Duitsland dat wel zijn. Hier heb je geen echte upper class, middle class of working class. Wij zijn in Nederland geneigd om mensen in te delen bij bepaalde groepen. Die hoort er niet bij, zeggen we dan. Of: Hij is een van ons. „Dat is typisch calvinistisch: iedereen zijn eigen kerkje.”

Problemen lossen wij op in gezamenlijkheid en op basis van gelijkheid. „Het is de manier waarop calvinistische kerken een dominee benoemen. Dat is ons bestuursmodel. We doen het niet zoals de rooms-katholieken, bij wie hiërarchie centraal staat. De priester, de bisschop, de kardinaal of de paus lost op autoritaire wijze het probleem op.”

Nederlanders hebben over het algemeen inderdaad weinig met grote leiders, erkent André Rouvoet. „Je hebt wel figuren als bijvoorbeeld Pim Fortuyn. Maar dat gaat altijd weer snel over hier.” Van hem hoeft het overigens ook niet. „Leiderschap zou juist moeten stemmen tot bescheidenheid. Jouw positie is tijdelijk, in bruikleen gegeven.”

Piet Moerland, voorzitter van de raad van bestuur van Rabobank Nederland, zegt het treffend: „Ik houd niet van het grote woord ”leider”, maar ik geloof dat het belangrijk is dat er iemand opstaat om te motiveren en richting te geven in deze situatie. Mensen willen een perspectief op iets wat beter is.”

Waardencrisis

Bij de meeste geïnterviewden –meest 45-plus– resoneert nog het christelijk-humanistische denkpatroon. Niet iedereen is praktiserend gelovig, maar hun kader is er wel door gevormd. Zo op het eerste gezicht lijkt er bij onze leiders dus niet echt sprake van een waardecrisis. Maar kan dat eigenlijk wel, de waarden hanteren van een systeem dat je als zodanig weggegooid hebt, vragen de auteurs zich terecht af.

„Op een enkele geïnterviewde na wil niemand zijn waarden expliciet ophangen aan een geïntegreerde waardesysteem als het christendom, het socialisme, het liberalisme, of enig ander systeem. Men is al snel bang ervan verdacht te worden in een ”groot verhaal” te geloven. De scepsis die de moderne leider kenmerkt, biedt aan het grote verhaal geen plaats meer. Maar is er zonder dat grote verhaal, dat transcendente, die mythe, die ideologie, nog wel vooruitgang mogelijk?” De vraag stellen is hem beantwoorden.

Boekgegevens

”Geloofwaardig leiderschap”, Joke van Saane; uitg. Meinema, Zoetermeer, 2012; ISBN 978 90 211 4330 9; 168 blz.; € 18,50;
”Koopman en dominee”, Hans Valkenburg en Theo van Stuijvenberg; uitg. Buijten & Schipperheijn, Amsterdam, 2012; ISBN 978 90 588 1700 6; 160 blz.; € 15,-.