Laat theologie in gesprek gaan met samenleving
De maatschappelijke relevantie van de theologie hangt grotendeels af van de mate waarop ze haar agenda laat bepalen door de vragen en uitdagingen die haar door de maatschappij en de samenleving worden gesteld, betoogt prof. dr. Adelbert Denaux.
Theologie heeft niet enkel een apologetische dimensie, maar ook een dialogaal karakter. Ze legt niet alleen verantwoording af van de hoop die in haar leeft, maar ze treedt ook in gesprek met de omringende cultuur, die voortdurend in beweging is.
Het feit dat de staat via het ministerie van Onderwijs theologische faculteiten financiert, wijst erop dat de burgerlijke overheid beseft dat een academische opleiding van religieuze ambtsdragers een bijdrage is aan het goede samenleven tussen mensen van verschillende kerken, religies en culturen.
Theologie kan een bijdrage leveren aan het ‘bonum commune’ in de burgerlijke samenleving door samen met andere wetenschappen de fundamentele vragen en uitdagingen die vandaag rijzen op het niveau van het individu en van de samenleving te proberen te beantwoorden.
Laten we beginnen met het niveau van het individu. Elke mens wordt tijdens zijn leven geconfronteerd met fundamentele vragen: waar kom ik vandaan, wat moet ik doen, en wat is mijn bestemming? Hoe ga ik om met de liefde en de mislukking ervan? Hoe ga ik om met allerlei vormen van lijden, van handicaps, van zinloos geweld, van schuld en kwaad? Hoe ga ik om met ouder worden en met ouderen in mijn familie, mijn omgeving en in de samenleving? Hoe ga ik om met de enige zekerheid van mijn leven, dat ik moet sterven?
Het zijn vragen waarmee vele mensen geconfronteerd worden en waarmee de politici en de maatschappij zich inlaten. Theologen kunnen, in het licht van de eeuwenoude wijsheid van de joods-christelijke traditie, een zinvolle bijdrage leveren aan het omgaan met en het beantwoorden van deze levensvragen.
Uitdagingen
Vervolgens kan de theologie een bijdrage leveren aan ”Understanding Society” en door dit ‘begrijpen’ ook oplossingen aanreiken voor de grote maatschappelijke uitdagingen in de komende decennia. Meer nog, de maatschappelijke relevantie van de theologie hangt grotendeels af van de mate waarop ze haar agenda laat bepalen door de vragen en uitdagingen die haar door de maatschappij en de samenleving gesteld worden. Ik som er enkele op, zonder daarbij volledigheid te betrachten:
De theologie kan een bijdrage leveren aan het Europees project, door onderzoek te doen naar de christelijke wortels van de Europese identiteit en deze in het bewustzijn te brengen van beleidsmakers.
De theologie kan fungeren als een levend geheugen van onze westerse cultuur. Mensen lopen vaak als blinden door de producten van hun eigen cultuur. Ze kennen nauwelijks de Bijbel, een van de grondlagen van ons waardesysteem, van architecturale en beeldende kunst en van muzikale expressies van de christelijke traditie (bijvoorbeeld de passies van J. S. Bach). De theologie leert westerse mensen hun eigen cultuur lezen en begrijpen.
De wereld wordt bedreigd door een aanslepende financiële en economische crisis. Deze crisis is niet enkel een technische aangelegenheid. Het is een crisis van de morele waarden die ten grondslag liggen (of dienen te liggen) aan ons financieel en economisch systeem. De theologie kan, vanuit de religieuze traditie van het christendom (bijvoorbeeld de wijsheid van de kerkvaders), een bijdrage leveren aan de reflectie op deze grondslagen en op verantwoord leiderschap in de moderne samenleving.
In samenhang met het voorgaande, stellen we vast dat de kloof tussen arm en rijk toeneemt, in Nederland en wereldwijd. De theologie kan, uitgaande van de voorkeursoptie van de kerk voor de armen, modellen ontwikkelen en suggesties aanreiken over hoe deze kloof in een bepaalde context overbrugd kan worden.
De wereld wordt geconfronteerd met de ecologische uitdaging. De theologie kan vanuit de leer van de schepping en de eschatologie hiertoe een bijdrage leveren. Vanuit die inspiratie kan ze een middenweg bieden tussen enerzijds de opvatting die de aarde beschouwt als eigendom van de mensheid en dus als een onuitputtelijk reservoir van voedsel en goederen, en anderzijds een ecologische ideologie die de natuur en de kosmos zodanig vergoddelijkt dat geen of nauwelijks ruimte is voor het ombouwen van natuur tot cultuur en voor een verantwoord rentmeesterschap van de aarde.
Ten slotte wil ik wijzen op de interculturele en interreligieuze wereld waarin onze samenleving is terechtgekomen, en meer in het bijzonder op de uitdaging van de aanwezigheid van de islam in onze westerse cultuur. De theologie dient aandacht te besteden aan de problematiek van religieuze minderheden, meer bepaald aan de ervaringen van christenen in landen met een dominante islamcultuur. In het licht hiervan dienen vragen behandeld te worden zoals: Is een Europese islam denkbaar en mogelijk? Welke zijn de voorwaarden hiertoe? De theologie kan in alle gevallen een substantiële bijdrage leveren aan de interreligieuze dialoog op nationaal en internationaal vlak.
Spanningsveld
Mijn stelling is dat de theologie aan relevantie gaat winnen door op het snijpunt van academie, kerk en wereld te gaan staan, dat theologie zichzelf schade berokkent wanneer ze zich restloos identificeert met een van de drie domeinen, en anderzijds, dat universiteit, kerk en samenleving erbij kunnen winnen als ze de theologie een plaats gunnen in hun schoot, en tegelijk aanvaarden dat de theologie ook elders thuishoort.
Wie zulk een opvatting van theologie voorstaat, dient zich ervan bewust te zijn dat hij of zij in een complex spanningsveld terechtkomt. Elke theoloog wordt geconfronteerd met een aantal spanningen: tussen geloof en rede, christendom en cultuur, academische en kerkelijke loyaliteit, enzovoort. Wie niet met deze spanningen kan leven, moet geen theoloog worden.
De auteur was decaan van de faculteit katholieke theologie van Tilburg University. Dit artikel is een bewerking van de afscheidsrede die hij vrijdag uitsprak.
