De VVD-Kamerleden Anne Mulder en Michiel van Veen hebben de initiatiefnota Patiëntveiligheid geschreven waarin achttien voorstellen worden gepresenteerd waardoor de gezondheidszorg veiliger dient te worden gemaakt. Een aantal van de voorstellen is uitstekend. Het duidelijker positioneren van de raad van bestuur en medisch specialisten bijvoorbeeld. En meer aandacht voor een goed functionerend veiligheidsmanagementsysteem.

Het merendeel van de voorstellen is echter ondoordacht en zal geen bijdrage leveren aan veiliger zorg. Dat komt doordat ze suggereren dat individuen als ‘schuldige’ kunnen worden aangewezen. Mulder en Van Veen pleiten voor een aparte kamer voor medische zaken bij de rechtbank. Artsen tegen wie een onderzoek loopt vanwege mogelijke medische fouten moeten tijdelijk op non-actief worden gesteld.

Dat lijkt hard nodig. Kijk naar de krantenkoppen van afgelopen tijd. Een Duitse cardioloog wordt verdacht van experimenteren. Een vaatchirurg wordt geschorst vanwege het te laat herkennen van een gescheurde buikslagader. Bij de politie hebben zich 21 mensen gemeld om aangifte te doen tegen ”een behandelaar” van een ziekenhuis in Spijkenisse. En neuroloog Jansen Steur kon jarenlang ongestoord gaatjes boren in schedels van mensen die niet ziek waren. In de perceptie wordt onveiligheid in de zorg veroorzaakt door disfunctionerende dokters. Artsen? Net criminelen.

Het echte veiligheidsprobleem in de gezondheidszorg heeft echter maar zeer beperkt met individuele prutsers te maken. Onderzoek heeft aangetoond dat jaarlijkse bijna 2000 patiënten in Nederlandse ziekenhuizen onnodig en voorkombaar overlijden. En meer dan 33.000 mensen lopen voorkombare schade op.

Komt dit door slecht presterende individuele artsen? Vrijwel nooit. Analyses laten zien dat de basisoorzaken te maken hebben met de fouten uitlokkende infrastructuur van de zorg. Bijvoorbeeld door onvoldoende inzicht in risico’s van medicatietoekenning. Of met ontbrekend teamdenken omdat medisch specialisten onvoldoende deel uitmaken van de ziekenhuisorganisatie. Of door het ontbreken van een cultuur van melden (en leren) van (bijna-)incidenten.

Dat soort termen klinkt natuurlijk niet zo stoer. Daar win je geen stemmen mee. De luchtvaart, een sector waar Mulder en Van Veen aan refereren, heeft na de ramp op Tenerife (1977) echter geleerd hoe er veiliger gewerkt kan worden. Niet door individuele piloten te dreigen met het strafrecht of hun vliegbrevet in te nemen. Wel door het reduceren van hiërarchieverschillen, zodat de copiloot ten opzichte van de gezagvoerder een volwaardige inbreng heeft in het vluchtverloop. En door het optimaliseren van de communicatie en het (h)erkennen van persoonlijke grenzen en bewustwording van en reflectie op het eigen functioneren. Daarnaast door het veiliger maken van de infrastructuur waarin gewerkt wordt door consequent te leren van incidenten en bijna-incidenten. Voor dit alles is een open cultuur nodig.

Individuen afstraffen mag dan misschien goed voelen, het werkt volstrekt averechts bij het veiliger maken van de gezondheidszorg. Als de gezondheidszorg een veiligheidscultuur wil, zal ze zeker niet moeten beginnen met het inbouwen van juridische dreigingen. Want die is per definitie ”blamefull” in plaats van ”blamefree”.

Talloze voorbeelden uit de Amerikaanse gezondheidszorg tonen wat de perverse invloed van toenemende juridisering op de veiligheidscultuur is. Het leidt nooit tot verbeteringen van de zorg zelf. Wel tot grotere juridische afdelingen in ziekenhuizen, eindeloze administratie en toenemend micromanagement. En tot meer schijnveiligheid.

Met een toenemende dreiging van de publieke schandpaal bereiken we nooit de open cultuur die kenmerkend is voor als veilig bekendstaande sectoren. Het melden en leren van incidenten en complicaties zal niet van de grond komen als de inspecteur of de advocaat om het hoekje staat om een zaak te beginnen of een naam te noteren. Niet verwonderlijk dat dokters zich dan zullen verzetten tegen veiligheidsinitiatieven zoals het maken van video-opnames in de operatiekamer. Terwijl zo’n zwarte doos zowel uit didactisch als uit veiligheidsoogpunt veel waardevoller is dan een zwarte lijst. Na een vliegramp loopt de voorzitter van de onderzoeksraad voor de tv-camera’s met deze doos weg. Niet het openbaar ministerie. In de zorg wordt een dergelijk onafhankelijk orgaan node gemist.

De zorg moet en kan veiliger, daarin hebben Mulder en Van Veen gelijk. Blauw op straat moet echter niet worden verward met blauw in de operatiekamer. Meer politie maakt de zorg niet veiliger.

Dirk de Korne werkt als gezondheidswetenschapper bij Het Oogziekenhuis Rotterdam en is verbonden aan het instituut Beleid en Management Gezondheidszorg (iBMG) van de Erasmus Universiteit Rotterdam. Sidney Dekker is Boeing 737NG-piloot en hoogleraar ethics, law, justice and governance aan de Griffith University in Brisbane (Australië).