Bij uitgeverij Bert Bakker verschijnt vrijdag de bundel ”De 
loden bal van het socialisme”. Dat boek, uitgebracht onder auspiciën van de Bart Tromp Stichting, bevat een selectie van artikelen die Tromp gedurende een lange periode schreef over een van de grote thema’s waarmee hij zich zijn leven lang heeft beziggehouden: de sociaaldemocratie en haar beginselen en geschiedenis.

In ”De loden bal van het socialisme” staat een nog niet eerder gepubliceerd, kort voor Tromps dood geschreven artikel over socialisme, religie en morele waarden. Daarin betoont de socioloog en politicoloog –hij werkte achtereenvolgens aan de Universiteit Leiden en de Universiteit van Amsterdam– zich een groot voorstander van de scheiding tussen kerk en staat.

Volgens hem is die „noodzakelijk om de aanspraken van godsdiensten op een absoluut gelijk, dat zich ook wereldlijk toont, in te tomen.” Dankzij de scheiding „dwingt de staat uiteindelijk aanvaarding van levensbeschouwelijk pluralisme af.”

Enthousiasme

Tromp schreef zijn artikel in de periode dat geloof weer salonfähig werd. „Religie mag weer”, kopten destijds diverse media.

De PvdA-ideoloog steigerde bij dat enthousiasme. „Wie hoog opgeeft van het samenbindend vermogen van religies, zou ook oog moeten hebben voor de verstikkende werking ervan op individuen binnen één geloof”, stelde hij ter relativering.

Op zichzelf beschouwd vond hij het prima dat ook gelovigen vrijelijk aan het politieke en publieke debat kunnen deelnemen. Maar, stelde hij, „een beroep op een religieuze overtuiging als zodanig heeft in de publieke sfeer echter geen enkele overtuigingskracht voor degenen die deze overtuiging niet delen. Al helemaal is er geen sprake van dat zo’n standpunt respect verdient, omdat het op een godsdienstige overtuiging is gebaseerd. Want respect voor andermans overtuiging impliceert dat men deze weliswaar niet deelt, maar wel kan kritiseren als men deze serieus neemt.”

Waarborgen

Aan het slot van zijn betoog haalt Tromp met instemming de Britse historicus Jonathan Israel aan, een groot aanhanger van radicale verlichtingsdenkers als d’Holbach, Diderot en Helvétius en van hun voorganger, de Nederlandse filosoof Spinoza.

Spinoza, citeert Tromp, beschouwde „de vrijheid van godsdienst als ondergeschikt aan de vrijheid van gedachte.” Om die laatstgenoemde vrijheid te waarborgen, was het volgens hem „juist noodzakelijk de aanspraken van de georganiseerde godsdienst in te perken.”

Israel is het daar helemaal mee eens, noteert Tromp. Hij haalt in dat verband een passage aan uit de Thomas Moorelezing van Israel in 2006: „Ongeacht hoezeer het individuele personen vrijstaat –en vrij moet staan– om te geloven wat zij willen, mag veiligheidshalve niet worden toegelaten dat iemands religieuze gevoelens of theologische criteria, een vormende invloed krijgen op de huidige politieke en algemene cultuur. Toegeven aan beweringen dat religieuze gevoelens het hoogste goed in de samenleving zijn, is het pad naar een politieke en sociale catastrofe.”

Relevantie

Tromp steekt zijn sympathie voor dat gedachtegoed vervolgens niet onder stoelen of banken. „Het komt mij voor”, stelt hij, „dat de relevantie van dit gezichtspunt heden ten dage niet ontkend kan worden omdat het 350 jaar geleden geformuleerd is.”

De PvdA-denker schaarde zich daarmee achter het sociaaldemocratische gedachtegoed dat levensbeschouwing –of dat nu een bepaalde religie is of humanisme– uiteindelijk een privékwestie is, iets voor achter de voordeur. „Die formule is een vanzelfsprekendheid in sociaaldemocratische partijen en bewegingen gebleven.”