Vooropgesteld, ik ben geen socioloog of psycholoog. Maar één ding is wel duidelijk. Met ruim twintig jaar onderzoekservaring naar fraude en allerhande narigheid durf ik de stelling aan dat we naïef waren, naïef zijn en naïef zullen blijven. We zijn als mensen telkens weer geneigd om te kiezen voor het hoogste rendement dat ons wordt voorgespiegeld.

Toen de Italiaanse Amerikaan Charles Ponzi in de jaren 20 van de vorige eeuw zijn waardecertificaten aan de man bracht, beloofde hij zijn klanten een rendement van 50 procent binnen 45 dagen. In korte tijd verdiende hij miljoenen. Niet door te beleggen in certificaten, maar door geld dat van de ene belegger binnenkwam weer uit te keren aan de andere belegger.

Waarom zouden beleggers hebben belegd in producten van Ponzi? Als ze zijn doopceel hadden gelicht, zouden ze gezien hebben dat de geschiedenis van deze bordenwasser en chequevervalser zich laat lezen als de wet van behoud van ellende. Wie minder naïef wil zijn, zou zich afvragen waarmee iemand ruim 400 procent rendement per jaar weet te behalen.

Ponzi’s afloop kennen we. Het kaartenhuis stortte ineen. Ondanks dat naïeve beleggers zelfs het politieonderzoek probeerden te frustreren, verdween Ponzi voor jaren achter de tralies en stierf jaren later in grote armoede.

Eind jaren 90 dook in de persoon van Arie Stok een refo-Ponzi op. Al dan niet ‘overtollig’ spaargeld werd in grote stromen naar de bankrekeningen en de broekzakken van Stoks clan overgemaakt. Niet veel jaren daarna viel ook dat kaartenhuis in elkaar. Refobeleggers waren hun geld kwijt en Stok zelf, zo deed hij het geloven, was ook opgelicht. Weg melkquota, weg oudedagsvoorziening, weg spaargeld. En wie voor zijn inleg geld had geleend, heeft wellicht nog steeds last van de schuld.

Er is echter ook een grote berg niet-Ponzi. Het lijkt er wel op, maar het is het net niet. Dat zijn keurige ondernemers, misschien zelfs wel uit ‘onze’ kring. Ze hebben een business of starten er een en willen groeien. Als de Boerenleenbank er geen brood in ziet, dringt dat de ondernemer met het ideaal als vanzelf richting de huisgenoten van het geloof. Wie de 1,5 procent rendement op een spaarrekening een beetje mager vindt, is natuurlijk snel over stag. Een rendement van 7 à 8 procent ziet er al redelijk lucratief uit. Zeker bij een inleg boven de 50.000 euro. De Autoriteit Financiële Markten (AFM) noemt de markt boven dat bedrag niet voor niets ”het wilde westen”.

De doopceel wordt niet gelicht, want het is immers ”onze broeder”. En als er velen uit de gemeente ook nog eens werken in het spic en span ogende kantoor aan de rand van het dorp, dan moet je wel erg naïef zijn om daar niet in mee te gaan.

Zoiets stel ik mij ook voor bij de ellende uit het baggerdorp. Het lijkt allemaal geen kwade opzet, maar toch blijf ik zo mijn twijfels houden. In 2007, nog voor de kredietcrisis, was al redelijk duidelijk dat verzekeraars het betalen van provisies aan tussenpersonen binnen afzienbare tijd zouden afschaffen. Wie als ex-bankier dan nog keer op keer voor miljoenen investeert in verzekeringsportefeuilles moet of erg dom of een briljante Ponzi zijn.

Wanneer hebben ook wij door dat de financiële markt allang is uitgebaggerd? We kruipen graag in de slachtofferrol, zei een predikant pas. Wie zijn geld op woeker geeft is, lijkt mij, even schuldig. Naïviteit wordt immers niet beloond.

De auteur is director bij Grant Thornton Forensic & Investigation Services BV te Rotterdam en docent recht aan de Driestar Hogeschool te Gouda.