De Koude Oorlog is nog maar net begonnen. De Amerikanen zijn eind jaren 40 oppermachtig. Ze hebben honderden atoombommen en dito intercontinentale bommenwerpers klaarstaan, terwijl de beste Russische vliegtuigen de VS amper kunnen bereiken. Rusland beseft dat het hopeloos achterloopt op de Amerikanen en doet wanhopige pogingen om die kloof te dichten.

Als het haastig gestarte Russische bommenwerperprogramma in de jaren 50 uitloopt op een fiasco, lopen de gemoederen hoog op. Zo zelfs dat de geheime dienst NKVD zich ermee gaat bemoeien, op zijn geheel eigen manier.

Lavrentiy Beria, de gewetenloze chef van de NKVD, brengt kort na de Tweede Wereldoorlog een bezoek aan een van de Siberische strafkampen. Daar zoekt hij de Italiaan Roberto Bartini, die daar om een of andere duistere reden al jaren gevangenzit.

Bartini, een overtuigde communist, heeft in de jaren 30 een geavanceerd toestel ontworpen dat de Sovjets in staat stelde in 1941 Berlijn te bombarderen. Bartini was echter Italiaan, een buitenlander. Josef Stalin vond dat genoeg reden om hem argwanend gade te slaan. Toen een prototype van het vliegtuig in 1937 tijdens een van de testen crashte, verdween de vliegtuigontwerper in januari 1938 voor bijna twintig jaar achter de tralies. De officiële aanklacht luidde: spionage.

„Ben je schuldig aan landverraad, Roberto; of begrijp je niet waarom je hier zit”, vraagt Beria met een scheve grijns. „Je hebt een kans om vrij te komen”, vervolgt de NKVD-baas. „Ik wil dat je een briljant vliegtuig, een superbommenwerper, ontwerpt. Daarmee kun je de Stalinprijs verdienen en ben je vrij om te gaan en staan waar je wilt.”

Voor Bartini is de beslissing niet moeilijk. Hij gaat aan de slag in het ultrageheime onderzoeksinstituut Sibnia in Novosibirsk en leidt er een team van jonge vliegtuigontwerpers die eveneens gevangenzitten. Een van hen is Sergei Korolev, later een beroemde raket- en ruimtevaartingenieur. Anderen zijn de toekomstige bommenwerperfabrikanten Sergey Iljoesjin, Oleg Antonov, Vladimir Myasishchev en Alexander Jakovlev.

Het briljante brein van Bartini broedt op een supersonische vliegboot; een apparaat met een vijftal straalmotoren dat vanaf het water kan opstijgen. Op zee kunnen onderzeeërs het vliegtuig wereldwijd van brandstof en nieuwe (atoom)bommen voorzien. Elk doel, waar dan ook ter wereld, komt daarmee binnen het bereik van de Sovjets.

De innovatieve Italiaan verbetert de vleugelvorm van zijn vliegtuig in een ultrageheime windtunnel van de Sovjetluchtmacht, ergens in Siberië. De slanke deltavleugel heet in Rusland algauw ”Bartinivleugel”. In combinatie met de vijf straalmotoren kan het pijlvormige toestel een topsnelheid halen van ruim 2400 kilometer per uur. Het is dat de Amerikanen geen idee hebben wat de Russen uitspoken, anders hebben ze alle reden om bezorgd te zijn.

Over de vooruitstrevende Bartini A57 is pas eind jaren 90 meer naar buiten gekomen. Een uitgebreide video van Military-93 over het toestel werd december vorig jaar op de website youtube.com geplaatst. De Britse vliegtuigexpert Bill Gunston noemde op de video het uiteindelijke ontwerp van de A57 „behoorlijk bijzonder.” Hij repte over een enorm toestel met een batterij straalmotoren achterop de romp. „Eentje die kan opstijgen vanaf het water. Je hebt geen startbaan nodig en evenmin een vliegveld.”

In geval van nood kan de A57 ook worden neergezet op het vasteland of op een ijsvlakte; daarvoor is hij voorzien van een soort ski’s die kunnen uitklappen. Het vliegtuig kan er vervolgens ook weer probleemloos mee opstijgen. Die veelzijdigheid maakt het toestel vrijwel onkwetsbaar, denken deskundigen.

In april 1957 wordt Bartini gesommeerd naar Moskou te komen. Daar tekent Beria het contract waarmee de vliegtuigontwerper toestemming krijgt een prototype te bouwen. Tegelijk is het een rehabilitatie voor de Italiaan: met de acceptatie van zijn ontwerp is hij immers geen politieke gevangene meer, maar vrij man.

Een paar maanden later gaan de plannen echter volledig op de schop: oud-leerling Sergei Korolev lanceert met zijn nieuwe tweetrapsraket R7 op 4 oktober met succes de eerste Russische satelliet, de Spoetnik-1. Het politbureau is opgetogen en meent dat raketten een veel handiger manier zijn om atoombommen te vervoeren dan de A57. Het opmerkelijke ontwerp van Bartini vindt een roemloos einde in de prullenbak.

Robert Ludvigovich Bartini

Vliegtuigontwerper Robert Ludvigovich Bartini ziet op 14 mei 1897 het levenslicht in het Italiaanse Fiume als Roberto Oros di Bartini, zoon van een ongehuwde 17-jarige vrouw.

Roberto studeert in 1922 af aan het Milaan Polytechnisch Instituut. Intussen is hij communist geworden. Wanneer de fascisten in 1923 onder leiding van Benito Mussolini in Italië de macht grijpen, ontsnapt hij naar de Sovjet-Unie. Daar klimt Bartini snel op tot commandant van een jagerafdeling van de Russische luchtmacht.

Zijn ontwerptalent valt op en in 1928 treedt Bartini in dienst van vliegtuigontwerpbureau NII GVF. Zijn experimentele eenmotorige Stal-6 breekt in 1930 diverse snelheidsrecords. In 1934 stelt hij de Stal-7 voor, een snel vrachtvliegtuig voor de lange afstand.

Bartini’s ster stijgt tot onvrede van zijn Russische collega’s wel erg snel. Het komt hen goed uit dat het prototype verongelukt. De Italiaan belandt in een strafkamp en collega Vladimir Yermolajev pakt de draad op.

Hoewel in gevangenschap, heeft Bartini nog behoorlijk wat bewegingsvrijheid. Zo helpt hij Yermolajev met het ombouwen van de Stal-7 tot langeafstandsbommenwerper. Deze is als Yermolajev Yer-2 en Yer-4 in 1941 opmerkelijk succesvol tegen de Duitsers.

Vanaf 1946 gaat Bartini aan de slag met de ontwikkeling van supersonische vliegtuigen bij onder meer de Beriev Aircraft Company in Taganrog. Na zijn vrijlating in 1957 blijft hij actief als vliegtuigontwerper bij fabrikanten Beriev en Kamov in Moskou.

De gewezen Italiaan overlijdt in de Russische hoofdstad op 6 december 1974. Meer dan zestig vliegtuigontwerpen staan er op zijn naam. Een van de laatste opmerkelijke ontwerpen van de Italiaan is de amfibische Bartini-Beriev VVA-14. Het is speciaal bedoeld om Amerikaanse kernonderzeeërs het leven zuur te maken.

Fabrikant Beriev maakt na Bartini’s overlijden het testprogramma met het prototype nog wel af, maar na 107 vluchten valt het doek voor de VVA-14. Het enige overbleven toestel is nog te bewonderen in het Russische luchtvaartmuseum in Monino.

Oud-leerling Oleg Antonov, die in zijn vliegtuigen veel van Bartini’s vindingen verwerkt, noemt zijn leermeester na diens overlijden „extreem vruchtbaar in goede ideeën. Zijn ontwerpen waren zijn tijd ver vooruit.”