Een historische stad als Lviv zou bol kunnen staan van monumenten, herinnerend aan het rijke verleden. Voor een deel is dat ook zo, al lieten twee wereldoorlogen en Sovjetarchitecten hun sporen na. Opvallende afwezigen tussen de monumentale bouwwerken van weleer zijn de vroegere Joodse synagoges. Tijdens de Tweede Wereldoorlog verdwenen ze bijna allemaal, net als de Joodse bevolking, die een kwart van het aantal inwoners van de stad vormde.

Het boek ”De Joden van Lemberg”, geschreven door drie Nederlanders die in Lviv zochten naar sporen van het verleden, bewijst dat er toch nog de nodige pareltjes verborgen zijn die de stad sierden toe ze nog Lwow heette en bij Polen hoorde. Journalist Michiel Driebergen en theologe Heleen Zorgdrager, beiden woonachtig in Lviv, ontdekten in de Oekraïense stad „verbazingwekkend veel” restanten van het Joodse leven, dat er tot de Tweede Wereldoorlog bloeide en door de Duitse bezetters werd vernietigd. Daarvoor was noeste studie nodig en vooral: het interviewen van de weinige mensen die kunnen vertellen over het Joodse verleden van de stad. Gecombineerd met de kennis van Midden-Europese literatuur bij uitgever Diderik Prak resulteerde dat in een uniek document dat een voor velen onbekende geschiedenis ontsluit.

Toegegeven, vrijwel alle oorlogsboeken van enige betekenis benoemen de speciale status die Galicië, een door de Duitsers in Polen veroverd gebied, had tijdens de oorlog. Als ”general government” was het een soort openbaar lichaam, zoals Nederland dat kent uit de tijd dat de IJsselmeerpolders ontgonnen werden. De bekende nazi-jager Simon Wiesenthal beschrijft in zijn memoires niet alleen zijn herinnering aan Lemberg, maar ook hoe hij de stad na de oorlog terugzag. Van het Joodse leven was toen niets meer over.

Allerlaatste

Toch is er van het bloeiende Joodse verleden en de teloorgang ervan niet veel bekend, sterker nog: wie Lviv bezoekt moet moeite doen er nog iets van terug te vinden. Voor de Tweede Wereldoorlog telde de toen in Polen gelegen stad 45 synagoges en gebedshuizen, nu nog 2. De ruim 160.000 Joodse inwoners van de stad vonden vrijwel zonder uitzondering de dood.

Het is een knappe prestatie van de auteurs van ”De Joden van Lemberg” dat ze er in zijn geslaagd stemmen uit het verleden te laten spreken, al konden ze in de stad geen Joden meer vinden die de Tweede Wereldoorlog er hadden meegemaakt. Desalniettemin is het verhaal van Boris Dorfman, „de allerlaatste inwoner van Lemberik”, zoals hij in het boek wordt genoemd, indrukwekkend. De 88-jarige maakte de verschrikkingen van zowel de Duitse als de Sovjetoverheersing mee.

Toch kwam Dorfman, geboren in Moldavië, pas na de oorlog aan in de stad. Die behoorde toen tot de Sovjet-Unie. Net als de omliggende landstreek, Galicië, was dit gebied door de Sovjets afgepakt van Polen. De Poolse inwoners van het gebied werden gedeporteerd naar Oost-Pruisen, de streek ten westen van de Oder-Neissegrens die Duitsland onder dwang af moest staan aan Polen.

Dorfman kan daarom niets vertellen over hoe de nazi’s huishielden in Lemberg – al is duidelijk dat die zich tegenover de Joden in Oost-Europa nog minder dan elders inhielden. Wel kent hij het Joodse leven onder het Sovjetregime van binnenuit. Hij maakte mee hoe de Nieuwe Chassidische Synagoge in 1963 van de Joden werd afgepakt en ook, na de Oekraïense onafhankelijkheid in 1991, werd teruggegeven. Samen met de Jacob Glanzersjoel is het de enige van de 45 synagogen en gebedshuizen die na de Tweede Wereldoorlog in de stad nog overeind stonden.

Van de meeste andere bedehuizen resteert in het gunstigste geval een gapend gat tussen de bebouwing. Veelal wijzen muurrestanten op de vroegere aanwezigheid van een synagoge.

Centraal in het Joodse leven anno 2012 staat de voormalige Joodse wijk. Niet alleen zijn daar ruïnes te vinden van vroegere bedehuizen, ook komt er in het cultureel centrum aan de Kotlyarevsohostraat een kleine gemeente samen. De liberale rabbijn Siva Fainermann probeert er de Joodse gemeenschap te leiden en een synagoge op te bouwen. „God heeft me gezegd dat ik het moet doen, wie ben ik dan om nee te zeggen.”

Fainermann hoopt dat de Joden een plaats voor zichzelf krijgen, te midden van het hedendaagse antisemitisme in Oekraïne. De spanning tussen aanpassing aan de cultuur van het land of het vasthouden aan de Joodse gewoonten voelen hij en de zijnen dagelijks.

Synagoge

Voor een andere groep Joden in Lviv is de wederopbouw van de synagoge niet alleen een symbolische daad. De volgelingen van de orthodox-chassidische rabbijn Meylakh Sheyket zien niets liever dan dat de Goldene Rose­synagoge, ooit een beeldbepalend gebouw in de oude binnenstad, herrijst. In 1941 bliezen Duitse militairen het gebouw op, terwijl er binnen een Joodse dienst gehouden werd.

”De Joden van Lemberg” bevat een schat aan informatie voor wie zelf in Lviv op zoek wil naar sporen uit het bewogen verleden van de stad. En dat is wel nodig, want officiële toeristische informatie gaat uiterst selectief in op de geschiedenis van de Joden in Lviv, ontdekten de auteurs. Het is prijzenswaardig dat zij het wel doen, al houdt hun boek nu het midden tussen een reisgids, een journalistiek document en een geschiedenisboek.

Wie zelf Lviv wil doorkruisen mist eigenlijk nog een handzaam gidsje met een stadsplattegrond. Want het is bijna onontkoombaar dat gebruik van het vierkante softcoverboek als reisgids de levensduur ervan sterk bekort.

standplaatslemberg.blogspot.nl

Voetbal

Dat het Europees kampioenschap voetbal deze zomer de geschiedenis van Lviv voor het voetlicht zou brengen, was voor de in Lviv wonende auteur en journalist Michiel Driebergen geen verrassing. Maar dat zelfs vooroorlogse Poolse muurreclames om die reden zichtbaar werden gemaakt, overtrof zijn verwachting. „Europeanen die Lviv bezoeken, komen kijken hoe het vroeger was. Dus wordt behoedzaam het bovenste laagje van de geschiedenis afgekrabd, om het te tonen aan het publiek”, schrijft Driebergen op zijn weblog.

In ”De Joden van Lemberg” concluderen de auteurs dat er tijdens de Sovjettijd, maar ook daarna, belangstelling voor het verleden van Lviv een gevoelig punt was. Het voetbalkampioenschap bleek het onmogelijke echter mogelijk te maken. „Vandaag maakte ik voor het eerst mee dat de geschiedenis doelgericht te voorschijn werd gehaald. Nog maar een jaar of twee geleden wilden de inwoners niet eens weten dat dit ooit een ”Poolse stad” was”, schrijft Driebergen op 22 juni op zijn weblog. „De complexe historie zou oude wonden openrijten. Vooroorlogse Poolse reclames die toevallig te voorschijn kwamen werden haastig overgeschilderd.”

Om vervolgens te concluderen dat niet interesse in de geschiedenis vermoedelijk de drijfveer is achter het zichtbaar maken van Poolse muurreclames, maar het geld dat toeristen in het laatje brengen. „Geschiedenis is niet eng, geschiedenis betekent klandizie.”

De Joden van Lemberg. Een reis naar lege plekken, Heleen Zorgdrager, Michiel Driebergen, Diderik Prak; uitg. De Hondsrugpers, Groningen, 2012; ISBN 978 94 6203 017 6; 96 blz.; € 14,90.