22.45 uur: De redactie sluit dit liveblog.

19.45 uur: „Verkenner is instrument van de Kamer” – VerkennerHenk Kamp wil zich absoluut niet vergelijken met het staatshoofd. „Ik ben een instrument van de Tweede Kamer en verricht op verzoek van de Kamer bepaalde werkzaamheden.” Hij wijst erop dat de koningin vaste adviseurs heeft en dat zij al veel ervaring heeft met kabinetsformaties. „Ik heb geen vaste adviseurs en geen ervaring. Ik doe een stukje werk op verzoek van de Kamer.”

19.17 uur: Kamp begint vrijdag met verkenning – VVD-minister Henk Kamp gaat zijn verkennende gesprekken vrijdagochtend om 8 uur beginnen met VVD-lijsttrekker en premier Mark Rutte. Kamp zei dat hij zijn werk als verkenner volgende week woensdag wil afronden, 24 uur voor de Kamer er in nieuwe samenstelling over gaat debatteren. Kamp is van plan om met de fractievoorzitters in volgorde van grootte te spreken. Hij ziet het als zijn opdracht om „goed te luisteren en relevante vragen te stellen”. De informatie die hij daarmee vergaart zal hij in een rapport opschrijven op basis waarvan de Kamer een „nuttig Kamerdebat” kan voeren.

18.25 uur: PvdA en GL wachten officiële uitslag af – PvdA-leider Diederik Samsom wil niet reageren op een mogelijk verlies van de 39e zetel van zijn partij. „Ik wacht de officiële uitslag af. Maar natuurlijk heb ik liever 39 dan 38 zetels”, aldus Samsom. Jesse Klaver van GroenLinks, die op nummer 4 staat, wil om dezelfde reden nog niet reageren. Hij zou alsnog in de Tweede Kamer komen als deze uitslag juist blijkt. Oorzaak van de zetelwisseling is een herberekening van de restzetels binnen de lijstverbinding van de linkse partijen, PvdA, SP en Groenlinks. De Kiesraad geeft de definitieve uitslag maandag. Ook de stemmen van Bonaire, Sint Eustatius en Saba en die per brief moeten nog binnenkomen.

18.14 uur: Sap blijft aan als partijleider – Jolande Sap blijft ondanks het historische verlies van haar partij bij de verkiezingen van woensdag aan als partijleider en fractievoorzitter van GroenLinks. Dat heeft de partijtop na uitgebreid overleg besloten, melden bronnen binnen de partij. Behalve Sap namen ook partijvoorzitter Heleen Weening, fractievoorzitter in de Senaat Tof Thissen en Europarlementariër Judith Sargentini deel aan het overleg. GroenLinks stelt een onderzoekscommissie in onder leiding van GroenLinks-wethouder in Amsterdam Andrée van Es die het verkiezingsechec diepgaand gaat onderzoeken.

18.00 uur: Nummer 2 DPK stapt op – Carlo Strijk, de nummer 2 van het DPK van Hero Brinkman, is per direct uit de partij gestapt. Volgens Strijk heeft Brinkman tijdens de campagne „bevolkingsgroepen zoals Polen en Antillianen weggezet” en voerde hij „één grote egoshow” op. Tussentijds opstappen zag Strijk niet zitten. „Dan had de partij geen schijn van kans”, stelt hij.

17.35 uur: Alle stemmen in gemeenten geteld – Alle gemeenten in Nederland zijn klaar met het tellen van de stemmen. Donderdagochtend kwamen Hoogeveen en Pijnacker-Nootdorp met de laatste tellingen, Rotterdam volgde donderdagmiddag. De definitieve resultaten van de stembusgang van woensdag, inclusief voorkeurstemmen, laten nog eventjes op zich wachten. De resultaten van de tellingen op Bonaire, St. Eustatius en Saba moeten nog binnenkomen.

17.33 uur: Zetel PvdA naar GroenLinks – GroenLinks lijkt in de definitieve uitslag van de Kiesraad toch nog vier zetels te krijgen, in plaats van de drie die partij kreeg toegewezen in de voorlopige prognose. De zetelverschuiving gaat ten koste van de PvdA, die nu uitkomt op 38. Oorzaak van de gewijzigde prognose is een technische fout bij het berekenen van de restzetels binnen de lijstverbindingen. Daarbij is in eerste instantie een methode gebruikt die uitgaat van het grootste gemiddelde, die ook wordt gebruikt bij het berekenen van de directe zetelverdeling. Volgens de Kieswet moet echter binnen de lijstverbinding gerekend worden met de methode van grootste overschotten.

17.30 uur: Rutte liever naar de koningin – Zoals bekend heeft koningin Beatrix heeft geen rol meer in het formatieproces. VVD-leider Mark Rutte is daar niet blij mee. Door de betrokkenheid van de koningin verliep het proces openbaar, aldus de VVD’er. „Nu zie je dat het proces zich naar de achterkamertjes verplaatst.”

17.20 uur: Uiterlijk woensdag verslag Kamp – VVD-leider Rutte verwacht uiterlijk woensdag een schriftelijk verslag van de bevindingen van Henk Kamp als verkenner. Naast namen voor een of meerdere informateurs kan die dan wellicht al iets zeggen over mogelijkheden voor te vormen coalities op basis van de verkiezingsuitslag, aldus Rutte.

17.10 uur: Rutte: Kamp goede verkenner – VVD-leider Mark Rutte beschouwt zijn partijgenoot Henk Kamp als „een voortreffelijke politicus” die zeer goed in staat is om tijdens de eerste, gevoelige fase van de kabinetsformatie de boel te verkennen. Volgens Rutte wordt Kamp breed gerespecteerd en geniet de minister van Sociale Zaken gezag en vertrouwen van alle partijen.

16.37 uur: Interview Roelof Bisschop – 
Lees hier een interview met de nummer drie van de SGP Roelof Bisschop. Met uitgebreide video!

16.26 uur: Hero Brinkman gaat door – 
Hero Brinkman geeft de strijd niet op. Hoewel zijn DPK (Democratisch Politiek Keerpunt) nog geen 8000 stemmen haalde, gaat hij er niet van uit dat het einde verhaal is. Brinkman stapte eerder dit jaar uit de PVV. De partij die hij toen zelf opbouwde, ging kort erop samen met de partij Trots op Nederland van voormalig politica Rita Verdonk. „Verdonk deelt mijn analyse: dat er geen slechter moment mogelijk was voor een nieuwe partij als dit”, aldus Brinkman. „Wij mikken op het midden en op rechts. Als je dan de keuze hebt tussen een partij die drie maanden bestaat en de strijd tussen Rutte en Samsom, dan snap ik het wel”, zegt Brinkman over het stemgedrag.

16.11 uur: Kamp bij SP-leider Roemer – 
VVD’er Henk Kamp is donderdag meteen aan zijn werkzaamheden als verkenner begonnen. Hij is momenteel in overleg met SP-leider Emile Roemer. Kamp werd maandag op voorstel van VVD-leider Mark Rutte door de Tweede Kamer aangewezen als verkenner. Hij moet binnen een week verslag doen over de mogelijkheden voor een nieuw kabinet en eventueel een of meer informateurs voorstellen.

15.35 uur: Minder vrouwen in de Kamer – 
Volgens de huidige uitslag van de verkiezingen van woensdag, komen er minder vrouwen in de Tweede Kamer terecht. Voor de verkiezingen zaten er 62 vrouwen in de Tweede Kamer, met de huidige uitslag zouden dat er nog maar 58 zijn. Vooral de PVV levert opvallend weinig vrouwen. Van de 15 zetels die de partij heeft behaald, zullen er slechts drie bezet worden door een vrouw. De meeste vrouwen komen bij de PvdA vandaan, 19 in totaal. Overigens kan het aantal nog licht wijzigen, omdat de uitslag nog niet definitief is en omdat er bij het vormen van een regering nog geschoven kan worden met de bezetting van het pluche.

15.20 uur: Henk Kamp verkenner – 
VVD-minister Henk Kamp gaat uitzoeken wat de opdracht voor een of meerdere informateurs zou kunnen zijn bij de vorming van een nieuw kabinet. Tweede Kamervoorzitter Gerdi Verbeet heeft dat donderdagmiddag bekendgemaakt. Volgende week donderdag tijdens een debat in de Kamer zal Kamp verslag doen van zijn bevindingen. Kamp gaat als zogenoemde verkenner aan de slag op verzoek van Rutte, die als winnaar van de verkiezingen het voortouw heeft bij de kabinetsformatie. De andere partijen hebben ingestemd met het voorstel van Rutte.

15.19 uur: 20 september Kamerdebat – 
De nieuwe Tweede Kamer zal op 20 september debatteren over het verdere verloop van het formatieproces. De fractievoorzitters van alle partijen hebben dat donderdag afgesproken in het overleg dat zij hadden met Tweede Kamervoorzitter Gerdi Verbeet.

14.42 uur: Opvallende resultaten op Urk – 
Tijdens de Kamerverkiezingen hebben de kiezers in Urk voor een aantal opvallende resultaten gezorgd. Nergens in Nederland werd zo weinig gestemd op grote partijen als PvdA (1 procent), SP (0,8 procent) en D66 (0,2 procent). De gemeente haalde ook een ander record: 51 procent bracht zijn of haar stem uit op de SGP. „SGP, ChristenUnie en CDA waren 10 jaar geleden nog ongeveer even groot. De linkse partijen halen in Urk traditioneel nauwelijks een stem”, aldus burgemeester Pieter van Maaren (CDA) donderdag. Urk telt ongeveer 19.000 inwoners, van wie er woensdag 12.000 mochten stemmen. Ruim 10.000 inwoners deden dat. Met een opkomstpercentage van bijna 83 procent scoort Urk erg hoog. „We hebben hier weinig zwevende kiezers en de christelijke partijen zijn van oudsher flink vertegenwoordigd.”

14.15 uur: Fractievoorzitters bijeen met Verbeet – 
De voorzitters van de woensdag gekozen fracties in de Tweede Kamer zijn donderdagmiddag vlak na 14.00 uur begonnen aan hun overleg met Tweede Kamervoorzitter Gerdi Verbeet. CDA-leider Sybrand Buma zei vooraf dat hij vooral gaat luisteren. Het initiatief ligt bij de VVD en hij hoopt nu te horen wat zij gaan doen. Ook PVV-leider Geert Wilders zei dat het voortouw nu ligt bij de VVD.

14.16 uur: Sap: eigen positie nu niet aan de orde – 
GroenLinks-leider Jolande Sap vindt dat een vertrek als partijleider „nu niet aan de orde is”. Sap zei dat donderdagmiddag toen zij het gebouw van de Tweede Kamer binnenkwam. Sap was op weg naar het overleg met de fractievoorzitters en Kamervoorzitter Gerdi Verbeet. Sap heeft na de enorme verkiezingsnederlaag donderdagochtend een gesprek gehad met de top van haar partij. Later op de dag zal ze verder praten met de partijleiding, gaf ze aan. GroenLinks verloor bij de verkiezingen woensdag zeven van haar tien zetels in de Kamer. „Ik ben in gesprek met de partijtop over de klap die we hebben gekregen. Het is belangrijk om daar goed over te praten”, zei Sap. Dat gesprek zal donderdagmiddag verdergaan. „Het is een behoorlijke klap, dat voel ik zelf en daar baal ik van.

13.39 uur: Rutte gaf vanmorgen les – 
Mark Rutte gaf vanmorgen gewoon les op de school waar hij wekelijks lesgeeft, meldde Kamerlid Ton Elias op Twitter. „Rutte blijft regelmatig verbazen.”

13.35 uur: Kritiek op opiniepeilers – 
Opiniepeilers krijgen bakken met kritiek nu de uitkomst van de verkiezingen erg verschilt van de peilingen. Klik hier voor een reactie van de peilers.

13.30 uur: Feest bij de PvdA – 
De nieuwe PvdA-fractie is donderdag in feeststemming bijeengekomen. Partijleider Diederik Samsom werd met groot gejuich en applaus onthaald. Hij greep de gelegenheid vooral aan alle medewerkers die aan de campagne hebben meegewerkt uitgebreid te bedanken. Samsom zei er met zijn 39-koppige fractie een fantastische tijd van te gaan maken. „Dat gaan we nog tijden volhouden.” Tijdens de eerste vergadering bespreekt de fractie hoe de PvdA de formatie van een nieuw kabinet in wil gaan.

13.24 uur: Taart bij de SP – 
SP-leider Emile Roemer kan rekenen op veel vertrouwen van zijn fractie. Die ontving hem donderdag met applaus en taart. SP-Kamerlid Renske Leijten zei zeer trots te zijn op Roemer die volgens haar zichzelf is gebleven. „En de partij is gebleven die ze was.” De SP kreeg woensdag bij de Tweede Kamerverkiezingen 15 zetels, net zoveel als de laatste jaren. Roemer zelf zei „ongelofelijk trots” te zijn. Hij erkende dat het resultaat gezien de gunstige peilingen voor de SP in eerste instantie tegenviel. Maar als je er goed naar kijkt, heeft de partij het volgens Roemer gezien de tweestrijd tussen VVD en PvdA heel goed gedaan.

13.18 uur: Verbeet gaat naar de koningin – 
Tweede Kamervoorzitter Gerdi Verbeet zal donderdag na het overleg met de fractievoorzitters in de Kamer koningin Beatrix informeren „over het verloop van de door de Tweede Kamer te volgen procedure”. Verbeet heeft donderdagochtend telefonisch overlegd met de lijsttrekkers en fractievoorzitters van de partijen die zijn gekozen in de Kamer, inclusief nieuwkomer 50PLUS. Verbeet zit donderdag om 14.00 uur met de fractievoorzitters om de tafel om te praten over de hoe de kabinetsformatie nu verder moet. De Kamer heeft dit voorjaar het staatshoofd buitenspel gezet en besloten om zelf de regie te nemen in de formatie.

13.06 uur: Omtzigt met voorkeurstemmen gekozen – 
CDA-Kamerlid Omtzigt is met voorkeurstemmen in de Kamer gekozen. Hij stond op nummer 39 van de CDA-lijst. Dat schrijft Martijn van Helvert, die nu niet in de Kamer komt, op Twitter. Omtzigt is naar eigen zeggen „overweldigd door de steun die hij in het land en vooral in de eigen regio” heeft gekregen. „Ik voel opluchting na weken van spanning.” Hij dankt zijn kiezers voor het vertrouwen en het persoonlijk mandaat dat ze hem hebben gegeven. „Dat geeft mij ontzettend veel energie om me in te zetten voor zaken als pensioenen en godsdienstvrijheid.”

12.57 uur: Voorpagina van de krant – 
Klik hier om de voorpagina van de krant van vandaag te zien.

12.50 uur: Rutte kiest voor radiostilte – 
Rutte wil niets meer kwijt over welke stappen gezet moeten worden om te komen tot de vorming van een kabinet. Er geldt wat hem betreft radiostilte, zo maakte hij donderdag duidelijk na afloop van een vergadering van de VVD-fractie. De VVD is bij de verkiezingen gestegen van 31 naar 41 zetels. Rutte zei dat hij van de fractie mandaat heeft gekregen om de onderhandelingen in te gaan, maar dat er geen sprake is van „een blanco cheque”. Verder wilde de VVD-leider niet vooruitlopen op de komende gesprekken. Er te veel over praten zou volgens hem een succesvolle kabinetsformatie kunnen verhinderen.

12.35 uur: Rutte moet koers verleggen – 
Dat Rutte met de VVD een overwinning behaalde, betekent niet dat hij kan doorgaan met het werk dat hij deed. Hij moet de koers verleggen. Want Samsom is de morele winnaar. Dat staat in een analyse van RD-journalist Marcel ten Broeke.

12.17 uur: Buma: CDA niet aan zet – 
Het CDA is niet aan zet. Dat zei CDA-leider Sybrand Buma donderdag na afloop van de fractievergadering. Daar werd de verkiezingsnederlaag van het CDA besproken. De partij hield nog 13 van de 21 zetels over. Volgens Buma is het niet aan hem hoe het nu verder gaat bij de vorming van een kabinet. „Wij wachten af waar VVD en PvdA mee gaan komen.” Buma wees erop dat de verantwoordelijkheid nu in de eerste plaats bij de VVD ligt en in de tweede plaats bij de PvdA. „Wij realiseren ons dat we verloren hebben. Dat betekent dat we niet aan zet zijn.” Hij wilde niet ingaan op vragen of het CDA uiteindelijk toch wil deelnemen aan een kabinet, bijvoorbeeld samen met VVD en PvdA.

12.05 uur: Duitsland blij – Duitsland verwelkomde donderdag het succes van de pro-Europese krachten in de Nederlandse verkiezingen en de zware verliezen van uiterst rechts. „De verkiezingsuitslag versterkt Europa en verzwakt de populisten en nationalisten”, zei minister van Buitenlandse Zaken Guido Westerwelle in een verklaring.

11.59 uur: Van Ojik: Sap kan blijven – 
GroenLinks-leider Jolande Sap kan aanblijven als partijleider en fractievoorzitter. Dat zei de nummer twee van de fractie, Bram van Ojik, donderdag. „Er is geen enkele reden om daar anders over te denken”, zei Van Ojik.

11.55 uur: Gerucht dat Sap opstapt – Op Twitter doen geruchten de ronde dat Jolande Sap van GroenLinks opstapt. Dit is nog niet bevestigd.

11.50 uur: Analyse christelijke politiek – 
De christelijke politiek heeft bij de Tweede Kamerverkiezingen van woensdag opnieuw een dreun gekregen. Lees de analyse van onze politieke redactie.

11.40 uur: Commentaar – 
Het commentaar van vandaag: Dankbaarheid én zorg over christelijke partijen.

11.14 uur: EU-parlement: uitslag geweldig voor Europa – 
De voorzitter van het Europees Parlement, de Duitser Martin Schulz, is enthousiast over het resultaat van de Nederlandse verkiezingen. „Het is geweldig voor Europa dat de pro-Europese politieke krachten zo’n goede uitslag hebben behaald”, aldus Schulz in een eerste reactie.

11.00 uur: CDA met gemengde gevoelens bijeen – 
De nieuwe CDA-fractie is donderdag met heel gemengde gevoelens aan haar eerste vergadering begonnen. Dat zei CDA-leider Sybrand Buma donderdag voorafgaand aan de vergadering. „Er is teleurstelling over de uitslag, maar daar was wel rekening mee gehouden.” Partijvoorzitter Ruth Peetoom zei dat nu eerst de balans moet worden opgemaakt. „Het is heel duidelijk dat de opdracht voor een nieuw CDA absoluut niet klaar is.”

10.55 uur: D66 staat klaar voor gesprek met VVD en PvdA – 
D66 is bereid te praten met VVD en PvdA over de vorming van een kabinet. D66-leider Alexander Pechtold zei donderdagochtend dat zijn partij weliswaar getalsmatig niet nodig is, maar wel een rol kan spelen om een stabiel kabinet te smeden. „VVD en PvdA moeten nu uit de campagneretoriek komen.”

10.44 uur: Verbeet houdt belronde met fractievoorzitters – 
Tweede Kamervoorzitter Gerdi Verbeet houdt donderdagochtend een belronde langs alle fractievoorzitters van de woensdag in de Tweede Kamer gekozen partijen. Dat telefonische rondje moet duidelijk maken of er inderdaad voldoende belangstelling is voor een gemeenschappelijk eerste gesprek op donderdagmiddag.

10.40 uur: Rutte onder luid gejuich binnengehaald – 
VVD-lijsttrekker Mark Rutte is donderdag onder luid gejuich van zijn hele fractie binnengehaald in de fractiekamer van zijn partij op het Binnenhof. De media verdrongen elkaar om de de aankomst van liberale triomfator en de feestvreugde bij zijn partij te verslaan. Rutte zei ‘zwijgzaam’ te zullen zijn over de pogingen om tot een nieuw kabinet te komen. Hij wil dat kabinet snel en die snelheid zou hij „niet bevorderen door te speculeren”.

10.30 uur: Modernen en jongeren – De NOS was woensdagavond op de partijbijeenkomst van de SGP in Wassenaar. Het viel de verslaggever op dat er „veel moderner uitziende mensen en veel jongeren vooral” in de zaal waren.

10.12 uur : Stemfraude met boerka –
Verslaggevers van omroep PowNews hebben in Amsterdam stemfraude gepleegd door een boerka te dragen. Daardoor konden de medewerkers van een stembureau in Amsterdam niet zien of de persoon die kwam stemmen ook daadwerkelijk de persoon op het identiteitsbewijs was. Bekijk hier het filmpje.

10.00 uur: Analyse verlies PVV – 
Deemoed stond niet in het campagnewoordenboek van PVV-leider Wilders. Maar de verkiezingsuitslag noopt hem een toontje lager te zingen. Lees de analyse van politiek redacteur Kees de Groot over het verlies voor de PVV.

9.59 uur: Buitenlandse kranten – 
De Nederlandse verkiezingsuitslag „is een signaal voor Europa en tegen extreem rechts”. Dat schrijft het Duitse weekblad Der Spiegel. Lees de commentaren van een aantal buitenlandse kranten.

9.57 uur: Hoogeveen vraagt advies Kiesraad – 
De gemeente Hoogeveen vraagt de Kiesraad advies omdat een stembureau bij het tellen van de stemmen op een verschil is uitgekomen. Er zijn 10 ingevulde stembiljetten minder geteld dan dat er stempassen zijn ingeleverd, zo maakte de gemeente bekend. Hoe dit kan, is nog niet duidelijk.

9.49 uur: Migranten hoopvol na verlies PVV – 
Belangenorganisaties voor Turken en Marokkanen zijn verheugd met het zetelverlies van de PVV. Ook verwachten ze veel van het nieuwe kabinet. „We zijn er blij mee”, zegt directeur Hasib Moukaddim van het Samenwerkingsverband van Marokkaanse Nederlanders (SMN). Zijn collega Ahmet Azdural van het Inspraakorgaan Turken in Nederland (IOT) hoopt dat er een kabinet komt „waarin iedereen zich herkent”.

9.40 uur: Grote steden koplopers in ongeldige stemmen – 
De steden Amsterdam, Rotterdam en Den Haag zijn de plaatsen waar het grootste percentage ongeldige en blanco stemmen werd uitgebracht. Dat blijkt uit een analyse van het ANP. Met bijna alle stemmen geteld komt het totaal van ongeldige en blanco stemmen dat is uitgebracht bij de verkiezingen van woensdag op ruim 35.000 uit.

9.29 uur: Zegetocht VVD in beeld – 
VVD-lijsttrekker Mark Rutte beleefde in de nacht van woensdag op donderdag glorieuze momenten. Zijn partij won de verkiezingen, na een nek-aan-nek-race met de PvdA van Diederik Samsom. Met 41 zetels zijn de liberalen de grootste, en groter dan ooit. RD-fotograaf Henk Visscher legde de VVD-zegetocht vast.

9.25 uur: Jongste Kamer ooit –
Met de huidige verkiezingsuitslag zal de jongste Tweede Kamer ooit het land mogen gaan leiden. Dat blijkt uit cijfers van het ANP. De gemiddelde leeftijd zal op 44,36 jaar komen te liggen. Nog nooit was de Kamer zo jong.

9.17 uur: Minder dan kwart stemt in Caribisch Nederland –
Nog geen kwart van de stemgerechtigde kiezers op Bonaire, St. Eustatius en Saba is naar de stembus gegaan. Dat maakte de gezaghebber van Bonaire, Lydia Emerencia, bekend.

9.10 uur: Slob toch blij met uitslag –
ChristenUnie-leider Arie Slob is ingenomen met het behoud van vijf zetels voor zijn partij. „Wat een nacht was dat! Blij met zetelbehoud”, twittert Slob. Woensdagavond zag het er aanvankelijk nog naar uit dat zijn partij een zetel zou moeten inleveren.

9.00 uur: Nog twee gemeenten te gaan – 
Er zijn twee gemeenten die nog geen verkiezingsuitslag hebben doorgegeven aan de Verkiezingsdienst van het ANP. Het gaat om Hoogeveen en Pijnacker-Nootdorp. Delfzijl kwam even na half negen met de resultaten.

8.58 uur: Henk Krol stopt als Statenlid Noord-Brabant – 
Lijsttrekker Henk Krol van 50Plus stopt door zijn verkiezing in de Tweede Kamer als Statenlid in Noord-Brabant. „Het is triest. Ik blijf niet beide dingen doen. Een van de dingen die ik vandaag ga doen is mijn ontslagbrief schrijven aan de commissaris van de Koningin”, zei hij donderdagochtend.

8.40 uur: Van Aartsen: Samenwerking VVD-PvdA moeilijk –
Samenwerking tussen winnaars VVD en PvdA wordt heel moeilijk. Dat voorspelde VVD-prominent Jozias van Aartsen donderdag in het Radio 1 Journaal. „Er zijn nu twee forse winnaars die behoorlijk van elkaar verschillen.” De burgemeester van Den Haag wees op het verschil met de vorming van het eerste Paarse kabinet, waarin VVD en PvdA in 1994 gingen samenwerken, samen met D66. Maar toen had de PvdA zetels verloren en was er de wens om het CDA buiten de regering te houden, zei Van Aartsen. Dat is nu niet het geval.

8.30 uur: Kunnen christenen blij zijn met deze uitslag? – 
SGP wint een zetel, CU blijft gelijk en CDA verliest er 8. Kunnen christenen blij zijn met deze uitslag? Geef uw mening door te stemmen en reageren op de poll op onze homepage.

8.10 uur: SGP bedankt kiezers –
De SGP bedankt iedereen die op de partij heeft gestemd.

8.01 uur: Weinig stemmen voor NXD – 
Nieuwkomer NXD kreeg slechts 68 stemmen. De Anti Europa Partij kreeg er 2019. Ook de Liberaal Democratische Partij (2325) Nederland Lokaal (2852), de Libertarische Partij (4059), Democratisch Politiek Keerpunt van Hero Brinkman (7493) deden het niet al te best.

7.56 uur: Voorpagina’s ochtendkranten – 
NRC maakte een overzicht van de voorpagina’s van de ochtendkranten.

7.40 uur: Spannende uren voor sommige Kamerleden – 
Het is nagelbijten van de spanning voor sommige (kandidaat-)Kamerleden nu de stemmen zijn geteld. Ze hebben een plekje op de kandidatenlijst dat net wel of net niet kan leiden tot het lidmaatschap van de Tweede Kamer. Dat geldt voor Fatma Koser-Kaya van D66 bijvoorbeeld, of CDA’er Erik Ronnes.

7.20 uur: Infiltranten bij peiler De Hond –
Honderden ‘infiltranten’ hebben in de maanden voor de verkiezingen geprobeerd de peilingen van Maurice de Hond te beinvloeden, meldt NRC.Next. De initiatiefnemers van de website Peilendoejezo.nl meldden tussen juni en augustus 2500 nepaccounts aan bij Peil.nl, de site van De Hond.

7.16 uur: Stembreker breekt driekwart zetel – 
De ‘Stembreker’ van jongerengroep G500 heeft waarschijnlijk geen invloed gehad op de verkiezingsuitslag, meldt de Volkskrant. In totaal ontvingen 42.359 kiezers een sms met daarin een stemadvies. Dat aantal vertegenwoordigt driekwart zetel in de Tweede Kamer.

7.00 uur: Analyses kranten – 
De kranten zijn eensgezind: VVD en PvdA zullen moeten samenwerken in een nieuw kabinet. Lees hier een overzicht van de analyses.

6.03 uur: Laagste opkomst in Kerkrade –
Kerkrade heeft van alle gemeenten de laagste opkomst. Slechts 64,2 procent van de kiesgerechtigden kwam opdagen. Den Haag deed het niet veel beter met 64,6 procent. De hoogste opkomsten waren te vinden op de Waddeneilanden, door vakantiegangers. Schiermonnikoog had een opkomst van 148,1 procent.

5.13 uur: Opkomst laagste in 14 jaar – 
De vijfde Tweede Kamerverkiezingen in 10 jaar tijd eisen zijn tol van de kiezer. De opkomst was sinds 1998 niet zo laag. Met 98,7 procent van de stemmen geteld, kwam de opkomst van woensdag uit op 73,8 procent. In 1998 was dat 73,4 procent. In 2010 ging 75,4 procent van de kiesgerechtigden naar de stembus.

5.05 uur: Wachten op drie gemeenten – 
Drie gemeenten zijn er woensdagavond en -nacht niet in geslaagd de resultaten van de Tweede Kamerverkiezingen door te geven aan de Verkiezingsdienst van het ANP. Het gaat om Delfzijl, Hoogeveen en Pijnacker-Nootdorp. De gemeente Rotterdam gaf wel de resultaten door toen 80 procent van de stemmen was geteld, maar komt pas donderdag in de loop van de dag met de volledige resultaten.

3.56 uur: VVD wint ook op Curaçao, Aruba en St. Maarten
Op de eilanden Curaçao, Aruba en Sint Maarten kon woensdag ook gestemd worden voor de Tweede Kamerverkiezingen. De VVD werd de grootste partij, gevolgd door D66. De PvdA werd de derde partij.

3.09 uur: Samenvatting van het nieuws – Lees hier een samenvatting van het nieuws van de verkiezingsuitslag.

3.07 uur: Rutte wil analyseren – VVD-leider Mark Rutte gaat de uitslag eerst „goed analyseren” voor hij uitspraken wil doen over de coalitievorming en de kabinetsformatie. Hij zei dat donderdagochtend na zijn overwinningstoespraak voor de VVD-aanhang. Rutte wilde niet zeggen dat het voor de hand ligt om in elk geval samen met de PvdA van Diederik Samsom een kabinet te gaan vormen. Rutte herhaalde dat hij zo spoedig mogelijk een stabiel kabinet wil om er aan te werken om Nederland „sterker uit de crisis te laten komen”.

3.02 uur: Stemlokalen dicht in Caribisch Nederland – Ook in Caribisch Nederland zijn de stemlokalen woensdagavond (lokale tijd) gesloten. Het was de laatste plek waar nog kon worden gestemd. Door het tijdsverschil sloten de stemlokalen daar 6 uur nadat in Nederland de laatste kiezers hun stem mochten uitbrengen. Het was de eerste keer dat inwoners van de eilanden Bonaire, Sint Eustatius en Saba deelnemen aan de Tweede Kamerverkiezingen. De BES-eilanden, zoals ze worden genoemd, zijn sinds oktober 2010 bijzondere gemeente van Nederland. Ongeveer 12.500 mensen waren kiesgerechtigd.

2.50 uur: Rutte op het podium – Rutte betreedt het podium: „Ik heb Samsom gecomplimenteerd met zijn prestatie. Ik wil onze kiezers bedanken voor hun vertrouwen in de VVD. We zullen dat niet beschamen. We zullen ons best doen. Het is voor ons een bijzondere avond. We haalden de beste uitslag uit de geschiedenis en is de grootste partij van Nederland. Er moet in Nederland zo snel mogelijk een stabiel kabinet komen.”

2.46 uur: 90 procent van de stemmen is geteld – De VVD staat nog steeds op 41 zetels, PvdA op 39. VVD is de winnaar van de verkiezingen.

2.41 uur: Samsom heeft Rutte gefeliciteerd – „Wat het ook wordt, de PvdA is weer terug. Ik heb net Mark Rutte gebeld en hem gefeliciteerd met de overwinning. Het roer in Nederland moet om.”

2.29 uur: Samsom blijft in Kamer – Nu de PvdA van Diederik Samsom niet de grootste partij lijkt te worden, zal hij in de Kamer zitting nemen, zo zei hij eerder.

2.22 uur: Verschil tussen VVD en PvdA loopt op – Het verschil in aantal stemmen tussen VVD en PvdA loopt op en bedraagt nu 126.000 stemmen.

2.05 uur: Zetelverdeling bij 78,6 procent geteld – De VVD krijgt er een zetel bij en staat nu op 41 zetels. De PvdA blijft steken op 39 zetels. De stijging van de VVD gaat ten koste van de PvdD.

2.02 uur: Opkomst 74 procent – De opkomst tijdens de verkiezingen was 74 procent, zo bleek toen driekwart van de stemmen was geteld. In 2010 ging nog 75,4 procent van de stemgerechtigden naar de stembus.

1.55 uur: Zetelverdeling bij 75,4 procent geteld – De zetelverdeling, als driekwart van de stemmen is geteld, blijft hetzelfde. Het gat tussen VVD en PvdA wordt weer groter: zo’n 80.000 stemmen.

1.43 uur: Mogelijke coalities – VVD en PvdA lijken niet om elkaar heen te kunnen als het gaat om het vormen van een regering. In de Tweede Kamer krijgen beide partijen samen 79 zetels, zo is de verwachting. Dat is een meerderheid. Echter: in de Eerste Kamer hebben de partijen samen geen meerderheid. In de Senaat moet het CDA, of de combinatie D66 en GroenLinks de twee grootste partijen aan een meerderheid helpen.

1.38 uur: Zetelverdeling bij 65,9 procent geteld – De zetelverdeling is nog steeds hetzelfde als bij 58 procent geteld. Wel wordt het verschil met de PvdA steeds kleiner. In absolute stemmen is het verschil 39.000 stemmen.

1.30 uur: Carla Dik-Faber CU-Kamerlid – Als de ChristenUnie op 5 zetels blijft staan, zal Carla Dik-Faber namens de CU in de Kamer komen. Naast haar komen Arie Slob, Joël Voordewind, Carola Schouten en Gert-Jan Segers in de fractie.

1.17 uur: Prognose bij 58,1 procent geteld – VVD 40, PvdA 39, PVV 15, CDA 13, SP 15, D66 12, GroenLinks 3, CU 5, SGP 3, PvdD 3, 50plus 2. Het verschil tussen VVD en PvdA is dus terug tot 1 zetel. De spanning neemt toe.

0.48 uur: De ochtendkranten – Het Algemeen Dagblad klopt op de voorpagina: ”Twee reuzen”. Trouw: ”Kiezer omarmt VVD en PvdA”, Volkskrant: ”Het midden is terug”.

0.42 uur: Geen slotdebat – Er komt in de nacht van woensdag op donderdag geen debat meer tussen de lijsttrekkers. Dat heeft eindredacteur Peter Kloosterhuis van de NOS gemeld. Twee jaar geleden kwamen de lijsttrekkers niet naar het debat dat was georganiseerd door de NOS, omdat toen zeer onduidelijk was of de VVD of de PvdA de grootste partij zou worden. Alleen PVV-lijsttrekker Geert Wilders kwam toen opdagen.

0.23 uur: Prognose bij 25,5 procent geteld – VVD 41, PvdA 39, PVV 15, CDA 13, SP 15, D66 12, GroenLinks 3, CU 5, SGP 3, PvdD 2, 50plus 2.

0.09 uur: Nieuwe prognose bij 13,6 procent – De VVD zou bij de Tweede Kamerverkiezingen de grootste partij worden met 41 zetels. De PvdA volgt met 37 zetels. De SP staat in de voorlopige prognose op 16 zetels, dat is 1 meer dan nu in de Tweede Kamer. PVV 15 zetels, CDA 13 zetels, D66 12 zetels, GroenLinks 3 zetels, CU 4 zetels, SGP 4 zetels, PvdD 3 zetels, 50plus 2 zetels.

23:51 uur: Stemmingsbeeld bij 5 procent – De VVD lijkt woensdagavond de grootste partij te worden bij de Tweede Kamerverkiezingen. De VVD staat op 44 zetels. De PvdA volgt met 40 zetels. Dat blijkt uit het zogenoemde stemmingsbeeld op basis van 5 procent van de getelde stemmen (45 gemeenten) van de Verkiezingsdienst van het ANP. In het stemmingsbeeld komt de PVV op 14 zetels uit, het CDA op 12, de SP op 14, D66 op 12, GroenLinks 3, ChristenUnie op 4, SGP op 3, de Partij voor de Dieren en 50PLUS beide op 2.

23.45 uur: Rutte spreekt de zaal toe – Mark Rutte spreekt zijn aanhang toe: „Het is nog niet duidelijk wie de grootste wordt.” Rutte feliciteert PvdA, D66 en SGP met de winst.

23.43 uur: Van der Staaij speecht – Van der Staaij tegen zijn achterban: „We weten hoe nauw het soms kan luisteren. De uitslag blijft onzeker. We zijn pas echt blij als we de definitieve uitslag weten. Op veel plaatsen zit SGP in de plus, dat is iets om dankbaar voor te zijn. Wat een prachtig verjaardagscadeau. Ook vooral een beloning voor de inzet van zovelen in de afgelopen tijd. Er is keihard gewerkt. Ook zij die campagne financieel hebben gesteund. Actie op Schiermonnikoog was een toonbeeld van de creativiteit van onze jongeren. Mogelijk behalen we zelfs op eigen kracht een derde zetel. Onze vreugde wordt getemperd door verlies bij verwante partijen: neergang CDA, en verlies bij CU. Dat tempert ook onze vreugde. We gaan spannende uitslagen verder volgen. Hopelijk komt morgen Bisschop erbij. Verbondenheid mag er in achterban zijn. Daarvoor mogen we dankbaar zijn. Ook een waardevolle geestelijke verbondenheid. Niet onze inzet telt, maar we mogen opzien naar God de Heere Die regeert. We hebben vertrouwen van heel veel kiezers gehad. Dat bemoedigt ons en spoort ons aan die koers aan te houden van een helder geluid, geen water bij de wijn te doen, en tegelijk een constructieve bijdrage aan politieke vragen van vandaag de dag te leveren.”

23.41 uur: Rutte komt binnen – Rutte komt binnen bij zijn achterban. Zaal in extase

23.31 uur: Reacties bij de SP – „Het was meer premierverkiezing dan een Tweede Kamerverkiezing” blikt SP-er Harry van Bommel terug op de uitslag. „Het ging er dit keer niet om wie er in de Tweede Kamer zouden komen, maar wie er met wie zou gaan regeren. En dan krijgt blijkbaar de partij met de meeste regeringservaring de meeste stemmen.” Een onderwerp dat veel terugkomt is het veelbesproken tv-debat tussen Roemer en Rutte. Van Bommel ontkent dat zijn fractievoorzitter toen met zijn mond vol tanden stond. „Heel Nederland was verrast toen Rutte zei dat hij het eigen risico in de zorg niet zou verhogen, terwijl hij dat al had gedaan en van plan was het nog meer te verhogen. Blijkbaar regeert de leugen in ons land. Roemer was daar perplex over, maar hij stond zeker niet met zijn mond vol tanden.”

23.21 uur: Stemmingsbeeld ANP: SGP op 4 – De VVD lijkt woensdagavond de grootste partij te worden bij de Tweede Kamerverkiezingen. De VVD staat op 44 zetels. De PvdA volgt met 40 zetels. Dat blijkt uit het zogenoemde stemmingsbeeld op basis van 0,7 procent van de getelde stemmen (10 gemeenten) van de Verkiezingsdienst van het ANP. Het stemmingsbeeld houdt rekening met het historische stemgedrag in de gemeenten waarvan de uitslag bekend is. Dit maakt het mogelijk om op basis van een relatief klein aantal gemeenten de landelijke trend te herkennen en deze te vertalen in een zetelverdeling. Toch kunnen er landelijk gezien nog behoorlijke verschillen optreden naarmate er meer uitslagen binnenkomen. In het stemmingsbeeld komt de PVV op 14 zetels uit, het CDA op 13, de SP op 14, D66 op 13, GroenLinks 3, ChristenUnie en SGP beide op 4 en de Partij voor de Dieren en 50PLUS beide op 2.

23.11 uur: Samsom neemt verantwoordelijkheid – Onder een dreunende beat komt PvdA-leider Samsom de zaal in Paradiso binnen. Hij glimt en feliciteert alle winnaars, inclusief de SGP. Hij spreekt als een aspirant-premier, met veel nadruk op de eenheid en verbondenheid die Nederland volgens hem nodig heeft. Oudleiders Kok, Bos en Cohen klappen hun handen stuk en omhelzen de PvdA-voorman op het podium. ,Diederik, Diederik”, scandeert het publiek. Samsom laat nog nadrukkelijk in het midden wie de grootste partij zal worden. Wordt vervolgd.

23.09 uur: De bodem van het CDA – Bij het CDA is de bodem nu wel bereikt, meent een partijmedewerker. Politicologisch onderzoek laat volgens hem zien dat het CDA 30 tot 35 zetels moet kunnen halen. De volgende keer zal het vast beter gaan.

23.04 uur: Van der Vlies reageert op prognose SGP – Oud-SGP-fractievoorzitter Van der Vlies durft nauwelijks te hopen op de derde zetel voor de SGP. „Als het echt zo zou zijn, ben ik uiteraard ontzettend dankbaar. Als je met twee Kamerleden 12 departementen moet bijhouden, dan heb je er per persoon 6 te doen. Met drie Kamerleden voor de SGP zou je er vier per persoon hebben. Ik kan met mijn 29 jaar ervaring zeggen dat dat ontzettend veel verlichting van de werkdruk betekent.” Van der Vlies, die in 2010 het stokje overdroeg aan zijn opvolger Van der Staaij, bekent dat het op een avond als deze een “beetje kriebelt” bij hem. „Maar goed, ik ben blij dat ik toen het stokje heb kunnen overdragen aan de jongere generatie. Van der Staaij doet het uitstekend.”

22.59 uur: GroenLinks-leider Jolande Sap blijft – Jolande Sap gaat door als leider van GroenLinks. „Wij gaan niet bij de pakken neerzitten”, zei ze in een eerste reactie op het forse verlies van haar partij. „We wisten dat het moeilijk zou worden. De kiezers hebben gedacht, waar zijn ze in die partij mee bezig. Wij hebben alles achter ons gelaten en onze lessen geleerd. Daar moeten we de mensen nog van overtuigen. Ik weet dat heel veel Nederlanders onze idealen delen, snakken naar een groener Nederland. Alleen was voor ons nu de tijd te kort om de mensen ervan te overtuigen dat ze voor ons moeten kiezen.”

22.57 uur: VVD-avond kan niet meer stuk – De avond kan voor de VVD’ers niet meer stuk. Zanger Gordon brengt de zaal ondertussen in vervoering,

22.51 uur: Ondertussen bij de SGP – Gejuich en gejoel klinkt in de zaal waar de SGP bij elkaar is als de eerste uitslagen van gemeenten als Renswoude en Hardinxveld-Giessendam op het scherm verschijnen. Radio1-verslaggever Menno Reemeijer staat te wachten om met de SGP-jongeren te spreken over hun ludieke actie op Schiermonnikoog.

22.49 uur: PvdA rekent al met VVD – Nee, formeren willen ze nog niet op de PvdA-verkiezingsbijeenkomst in Paradiso, Amsterdam. Daarvoor is de overwinningsroes te groot. Oudgedienden als Bos en Kok, die met blije gezichten door de zaal lopen, houden zich op de vlakte over een nieuw te vormen kabinet. Liever wijzen ze op het ongedacht grote aantal zetels. Ex-minister Vogelaar vertolkt echter een gevoel dat breder leeft. „PvdA en VVD zijn tot elkaar veroordeeld”, zegt ze zonder omwegen. Haar droomcoalitie: deze twee partijen, aangevuld met D66, ofwel: Paars III. En natuurlijk met een premier van PvdA-huize. Dat zou Kok ook niet erg vinden, zegt hij. „Ik hoop het in elk geval nog mee te maken.”

22.47 uur: Roemer speecht – „Ja, ik ben teleurgesteld”, zegt Roemer. “En dat mag als je zo hoog in de peilingen hebt gestaan.” Maar de SP-fractievoorzitter zit niet bij de pakken neer. “Ook Churchill heeft een stap terug gedaan voordat hij premier werd. We zijn nog steeds de derde partij van Nederland.” De winst van deze verkiezingen is volgens Roemer dat de sympathie voor de SP enorm is gegroeid. “We hebben op de deur van de macht staan bonken. We hebben heel wat heilige huisjes omver gegooid. We zouden het poldermodel omver gegooid hebben, en ik ben de schuldige. Het is een wonder dat ik nog niet in de gevangenis zit.” Maar beelden spreken boekdelen. Zo hard als Roemer lacht op het podium, zo zuur kijkt zijn fractiegenoot Paul Ulenbelt, die vlak achter hem staat. De klap is harder aangekomen dan de speech van Roemer doet vermoeden.

22.42 uur: Slob spreekt zijn aanhang toe – ChristenUnielijsttrekker Slob neemt het woord op verkiezingsbijeenkomst van de CU. Hij roemt de „positieve energie” die de partij heeft en is ondanks het verlies van één zetel „vol vertrouwen”. „We mogen vertrouwen op een machtig God”, aldus Slob. Op de VVD en de PvdA rust een grote verantwoordelijkheid, stelt Slob. „Ons land verkeert in een economische crisis, duizenden mensen zitten zonder werk. Het land moet snel bestuurd gaan worden.”

22.35 uur: Buma reageert op het verlies – Buma op de planken, die hartstochtelijk door zijn achterban wordt onthaald: “Sybrand, Sybrand, Sybrand!” Buma: „Toch teleurstellend de uitslag, maar wat ben ik trots op jullie!” Zijn naam wordt weer gescandeerd. „Jullie hebben het fundament voor het nieuwe CDA gelegd. Komende jaren ga ik met jullie bouwen, steen voor steen. We zijn kleiner, maar gemotiveerder dan ooit. Samen zullen we de helling beklimmen! Verkiezingen kwamen misschien te vroeg, maar wij gaan bouwen aan nieuwe moraal voor Nederland!” CDA-kandidaat-Kamerlid Geurts (nr. 8 op de lijst) is optimistisch over de toekomst: „Ik zie lichtpunten.”

22.30 uur: Wilders over het verlies PVV – PVV-leider Geert Wilders erkende woensdagavond ronduit dat zijn partij een flinke nederlaag heeft geleden bij de Tweede Kamerverkiezingen. „We hebben als PVV zwaar verloren. Vandaag zetten we een stap achteruit, morgen likken we onze wonden”, aldus Wilders tegenover zijn aanhangers in een café in Den Haag. Maar hij riep zijn achterban ook op zich op te richten. „Dit is ook een nieuw begin. Ons gevecht in Nederland is harder nodig dan ooit. De mooiste jaren van de Partij voor de Vrijheid liggen nog voor ons.”

22.28 uur: Slob feliciteert SGP – Fractievoorzitter Slob neemt binnen enkele minuten het woord bij de ChristenUnie. Tegen de NOS sprak hij zijn felicitaties uit aan de SGP, vanwege de zetel winst die de partij lijkt te gaan boeken. Lees hier een reactie van Slob op het verlies.

22.26 uur: Keijzer (CDA) ziet lichtpunten – Keijzer (de runner up op de CDA-lijst) ziet ondanks het verlies van haar partij toch een lichtpunten: „We hebben een zetel meer dan in de laatste peiling. Morgen moeten we bezien hoe we verder moeten.” Behalve het CDA zijn ook de SP en de PVV de dupe geworden van de tweestrijd VVD/PvdA, stelt ze. Alsof ze wil zeggen: gedeelde smart is halve smart.

22.16 uur: Reactie Roelof Bisschop (SGP) – Het mogelijk kersverse SGP-Kamerlid Bisschop reageert opgetogen op de mogelijk winst voor de SGP. „Ik was met mijn vrouw op weg naar Wassenaar vanavond, toen we de voorlopige uitslag op de radio hoorden. We zeiden tegen elkaar: nu wordt het spannend!” Als de uitslag van drie zetels definitief wordt, zal Bisschop, momenteel locatiedirecteur van het Wartburg College locatie Revius de derde SGP-zetel in de Kamer innemen. „Dit is een geweldige prognose.” Lees hier verder.

22.10 uur: Eerste reactie van Renske Leijten (SP) – Eerste reactie van Renske Leijten, de nummer 2 van de Socialistische Partij: „Dit is de keus van de kiezer. Het is zuur dat we gelijk zijn gebleven, maar de kiezer heeft altijd gelijk.” De forse winst van de PvdA wijt ze aan de strategische keuze die veel linkse kiezers maakten: om tegenwicht te bieden aan de VVD kozen ze PvdA en geen SP. „Het is een rare dynamiek”. Eén ding weet ze zeker: „We hebben geen smerige campagne gevoerd. Vol optimisme, zoals de kiezer van ons gewend is.”

22.06 uur: Jan Marijnissen trots op SP – Voormalig fractievoorzitter Jan Marijnissen van de SP is trots op zijn partij. “Waar andere partijen gedecimeerd zijn, zijn wij fier overeind gebleven met 15 zetels. We bezetten straks toch 10 procent van het aantal Kamerzetels.” Marijnissen feliciteert Rutte met zijn voorlopige overwinning: “Al blijft het voor mij een raadsel waarom de kiezer het liberalisme -dat zoveel leed heeft veroorzaakt- de winst heeft gegeven.” De PvdA heeft volgens de ex-fractievoorzitter mede gewonnen omdat ze veel standpunten van de SP hebben overgenomen. „Nu moeten ze die nog waar gaan maken.” De Socialistische Partij heeft volgens Marijnissen geleden onder een machtsstrijd tussen de PvdA en de VVD. “Als het gaat om wie de premier mag leveren, kiest de kiezer blijkbaar voor een traditionele partij die ervaring heeft met regeringsdeelname. Maar ik zie het om mij heen: we moeten effe slikken, maar we herpakken ons weer.”

22.05 uur: Bleker baalt – CDA-staatssecretaris en gewezen lijsttrekkerskandidaat Bleker baalt natuurlijk van het verlies van zijn partij, maar is blij met het verlies van de PVV. „Het zou een zegen zijn als wij aan het einde van de avond een zetel meer hebben dan Wilders. In elk geval is de redelijkheid terug in de politiek: De middenpartijen VVD, PvdA en CDA hebben samen ruim 90 zetels.”

22.03 uur: Slob reageert op prognose – CU-leider Slob over het verlies van 1 zetel: „Als de kiezer spreekt, heb je dat te accepteren. We moeten het gedoe achter ons laten. Nederland moet nu bestuurd worden.” Slob feliciteert de SGP met de derde zetel, die in de prognose staat. „Het kan nog veranderen.”

21.52 uur: Partijvoorzitter SGP blij – Van Leeuwen, partijvoorzitter SGP, zegt desgevraagd dat hij erg blij is met de voorlopige uitslag dat de SGP er een zetel bij krijgt. „De stille verwachting die we hadden lijkt te worden omgezet in winst. Maar ik blijf voorzichtig. Als het straks om de restzetels draait, weet je nooit welke kant het op valt. Het zou geweldig zijn, die derde zetel. Er komt zoveel op de fractie af. Onderwerpen als Europa, de vergrijzing, de zorg, noem maar op. Het zou een groot stuk werkverlichting geven. Hopelijk kan het ook een stukje getuigenis zijn naar de buitenwereld toe dat de partij er ondanks de druk van buitenaf een zetel bij krijgt.”

21.49 uur: Ludieke actie van SGP-jongeren op Schier – De SGP-jongeren hebben een ludieke actie gedaan op Schiermonnikoog. Lees hier meer.

21.42 uur: Schiermonnikoog is binnen – Opkomst is 148 procent. De PvdA wint er, de PVV verliest. Ook het CDA verliest. Opmerkelijk: de SGP groeit van 0,4 naar 5,8 procent. NOS-presentator Van der Zandt: „Er was een gezin van de Veluwe.”

21.37 uur: CDA-Kamerlid Ormel over de prognose – Vertrekkend CDA-Kamerlid Ormel betreurt de verkiezingsnederlaag. „Onze uitgangspositie aan het begin van de campagne was al slecht. Voor de kiezer was onduidelijk wat de koers van de partij was. De tweestrijd tussen PvdA en VVD heeft een opleving van het CDA verhinderd. Cruciaal was ook dat niet Buma, maar Samsom werd uitgenodigd voor het premiersdebat bij RTL bij de start van de campagne.”

21.34 uur: Ook applaus bij de SGP – Opnieuw applaus als uit de voorlopige uitslag blijkt dat ze kan rekenen op drie zetels. Maar de reacties blijven voorzichtig. Niemand wil zich te vroeg rijk rekenen.

21.34 uur: Applaus bij de CU – Applaus bij de ChristenUnie in de Haagse Boterwaag nadat kamerlid Joël Voordewind in de verkiezingsuitzending van de NOS reageert op de verkiezingsuitslag. Voordewind: „De ChristenUnie is een partij die het moet hebben van de argumenten.”

21.33 uur: Teleurstelling bij de SP – De teleurstelling is bij de SP op alle gezichten af te lezen. Vijftien zetels in de exit-polls, hetzelfde aantal als in 2010. Dat is niet wat de peilingen twee weken geleden lieten zien. De speaker probeert de moed er in te houden, maar de stemming blijft bedrukt. Om de teleurstelling te verwerken, brengt een band het lied “Ik ga door” om met veel herrie te eindigen in “We gaan door!”

21.33 uur: Opkomst 73 procent – De opkomst komt uit op 73 procent. Dat is lager dan in 2010. In 2010 was de opkomst 75,3 procent.

21.30 uur: Definitieve prognose – VVD op 41 zetels, PvdA 40, SP 15, PVV 13, CDA 13, D66 12, GroenLinks 4, CU 4, SGP 3, 50+ 3 zetels. Definitieve exit poll blijkt niet de verschillen van de voorlopige. VVD is, qua percentage, zelfs iets uitgelopen op de PvdA. VVD: 26,7 procent van de stemmen. PvdA: 26,0 procent van de stemmen.

21.29 uur: Oud-senator Van de Berg van SGP – Oud-SGP-senator Van den Berg is ook aanwezig op de SGP-avond. „Ik leef mee met wel en wee van de partij”, zegt hij desgevraagd. Van den Berg heeft zojuist de eerste uitslagen gezien. „Ik vind het toch wel een fors verlies voor de PVV, die ik niet helemaal had verwacht. Ook de grote plus voor VVD en PvdA had ik niet verwacht. Maar het is terecht dat de PVV flink verliest. De partij wordt afgerekend op onberekenbaar gedrag.” Over de mogelijk derde zetel voor de SGP is Van den Berg opgetogen. „Al moet je altijd voorzichtig zijn, zo leert het verleden. Als je ziet dat de CU een zetel verliest, kom je toch in de sfeer van restzetels terecht, en dat maakt alles erg onzeker. Ik zou het wel mooi vinden voor de SGP als ze er een zetel bij krijgt.”

21.28 uur: Oorverdovend gejuich bij de PvdA – In Paradiso, waar de PvdA is vergaderd, slaat de stemming na de eerste exitpoll definitief om. Het gejuich is oorverdovend als blijkt dat de eerste prognoses een winst van 10 zetels voorspellen. De ergste spanning lijkt van de gezichten gegleden te zijn. Wat er verder ook nog gebeurt, dit is hoe dan ook een feest van winnaars. De PvdA is back, en dat willen de leden weten ook.

21.27 uur: De invloed van de media – Mediadeskundige Piet Bakker: „50+ & SGP kregen nauwelijks media-aandacht, winnen fors. PVV deed aan alle debatten mee, krijgt klop. Media-aandacht is ook niet alles.”

21.26 uur: CU-Kamerlid Wiegman over de prognose – CU-Kamerlid Esmé Wiegman verlaat volgende week de politiek. Ze heeft zich niet heel actief meer met de campagne bezig gehouden, zegt ze tijdens de verkiezingsavond van CU in de Boterwaag op de Grote Markt in Den Haag. De uitslag verklaart Wiegman op dezelfde manier als Gert-Jan Segers: „Ook christelijke kiezers willen zich uitspreken voor één van de twee grootste partijen, de VVD of de PvdA. Dat heeft zijn weerslag op de ChristenUnie.”

21.23 uur: VVD en PvdA tot elkaar veroordeeld – Hoewel de exitpoll ten opzichte van de peilingen van de afgelopen dagen een verassend beeld geeft, lijkt een ding wel zeker: VVD en PvdA zijn praktisch tot elkaar veroordeeld. Zoals de zaken er nu voor staan, zegt RD-redacteur Marcel ten Broeke, zouden zij zelfs met elkaar een kabinet (81 zetels) kunnen vormen. VVD en PvdA hebben echter in de Eerste Kamer geen meerderheid, waardoor een derde partner logisch lijkt. Het meest voor de hand ligt dan het CDA. In de Tweede Kamer heeft een middencoalitie van VVD/PvdA/CDA-coalitie volgens de huidige peiling 94 van de 150 zetels, in de Eerste Kamer 41 van de 75. De enige realistische andere optie is een paarse coalitie van VVD, PvdA, D66. Om ook in de Eerste Kamer een meerderheid te bereiken, is er in dat geval nog een partij nodig.

21.20 uur: Winst voor middenpartijen – De achterliggende jaren spraken alle politici en politicologen over een ontwikkeling van uitwaaiering naar de flanken. De Nederlandse politiek leek een centrifuge. Die ontwikkeling lijkt nu enigszins tot stilstand gebracht. Toegegeven, middenpartij CDA heeft opnieuw een forse klap gehad. Maar andere middenpartijen, zoals VVD, PvdA en D66 boekten forse of minder forse winst. Dat duidt op een ontwikkeling náár het centrum. De tweestrijd Rutte-Roemer zoog kiezers weg bij uiterst rechts en uiterst links.

21.16 uur: Exit poll redelijk betrouwbaar – De exit poll is, zo blijkt uit het verleden, redelijk betrouwbaar, zegt RD-redacteur Addy de Jong. Gewoonlijk zijn daarna, later op de avond, de verschuivingen zeer gering. Iets in de categorie van: hier of daar één zetel erbij of eraf. Dat betekent dat de PvdA wellicht de VVD nog kan passeren, maar die kans is niet groot. Om 21.30 uur komt de zogeheten definitieve exit poll. Daarna is het wachten op de echte uitslagen.

21.11 uur: Reactie VVD-minister Rosenthal – Minister Rosenthal van Buitenlandse zaken (met overslaande stem) over de winst van zijn partij, de VVD: „Dit is meer dan we ooit in de liberale geschiedenis hebben gehad. Dit komt Mark Rutte toe.”

21:09 uur: Verslagenheid bij CDA – CDA 13 zetels, volgens exitpolls. Een gevoelig verlies van acht zetels. De CDA-Kamerleden Van Hijum en Sterk ogen verslagen: „We moeten dit even verwerken.” Van Hijum, even later: „Het CDA is de dupe van de tweestrijd tussen VVD en PvdA. Je ziet trouwens dat de ChristenUnie weer niet profiteert van ons verlies.”

21.08 uur: Reactie Fleur Agema (PVV) – Fleur Agema: „De kiezer heeft gesproken. Dertien zetels in de prognoses zijn niet fraai.”

21.06 uur: Applaus bij SGP – Bij de SGP klinkt luid applaus als de eerste exit polls binnenkomen en duidelijk wordt dat de SGP mogelijk kan rekenen op de derde zetel.

21.05 uur: Reactie CU – Segers is teleurgesteld over eerste uitslag. „Het zou jammer zijn als we inderdaad een zetel verliezen. Blijkbaar is onze achterban vatbaar voor de wedloop tussen VVD en PvdA. Dat heeft een negatief effect gehad op de uitslag. Maar ook met vier zetels kunnen we hele mooie dingen doen.”

21.03 uur: Opmerkelijke prognose – Opvallende resultaten uit exitpoll. Nooit eerder haalde de VVD 41 zetels. De hoogste score was onder Bolkestein in 1998, namelijk 38. De kans dat de PvdA in de echte uitslag de VVD toch nog passeert, is overigens nog aanwezig. Anderzijds: de exit polls zijn gewoonlijk redelijk nauwkeurig.

21.00 uur: Eerste voorlopige prognose – VVD 41 zetels, Pvda 40 zetels, CDA 13 zetels, PVV 13 zetels, SP 15 zetels, D66 12 zetels, GroenLinks 4 zetels, CU 4 zetels, SGP 3 zetels, PvdD 2 zetels, 50 plus 3 zetels.

20.58 uur: Gebed bij de CU – Kandidaat-Kamerlid Gert-Jan Segers begint verkiezingsavond CU met gebed. In zijn welkomswoord zegt hij dat deze avond de afsluiting is van een mooie campagne. „Wat de uitslag ook mag zijn, we ontvangen die uit de hand van God.”

20.56 uur: Hond aanwezig – SGP-voorlichter Menno de Bruijne heeft zijn hond meegenomen. Het dier ligt rustig te wachten op de dingen die komen gaan.

20:55 uur: Ontspanning bij het CDA – Van oplopende spanning is bij het CDA nog niets te merken. Iedereen staat ontspannen te keuvelen, als betrof het een doorsneereceptie. Lijsttrekker Buma is er nog niet; hij verblijft in een hotel in de buurt.

20.53 uur: Van der Staaij over de derde zetel – SGP-leider Van der Staaij heeft woensdag een mooie verjaardag gehad, zo zegt hij desgevraagd. „Vanmorgen taart aangesneden in Den Haag, met veel mensen gesproken en velen ontmoet. Normaal gesproken breng je een verkiezingsdag een beetje gespannen door, maar vandaag was het mede vanwege mijn verjaardag allemaal erg ontspannend. Vanmiddag zelfs nog even op de 50plus beurs geweest.” Van der Staaij durft niet te zeggen of de derde zetel voor de SGP is veiliggesteld. „Hoewel ik om me heen hoor dat er mensen zijn die voorheen nooit op de SGP stemden en dat nu wel hebben gedaan. Zo sprak ik zaterdag in Huizen een mevrouw die altijd CDA had gestemd, maar nu koos voor de SGP. Ze zei dat wij altijd voor onze principes staan en daaraan ook vasthouden. Ze vond het geweldig dat ik in Nieuwsuur opkwam voor de Joodse gemeenschap. Dat trok haar over de streep. Maar het aantal stemmen zegt niet alles. In 2002 haalden we in absolute aantallen meer stemmen dan in 1998, maar haalden we toch een zetel minder.”

20.52 uur: Guldenbiljetten van de PVV – Bij de PVV-verkiezingsbijeenkomst in een café in Den Haag zijn woensdagavond biljetten van 100 gulden met de afbeelding van Geert Wilders uitgedeeld. Een woordvoerder van De Nederlandsche Bank (DNB) gaf in algemene zin aan „terdege te letten” op het aanbieden van biljetten. Daarbij wordt gelet of er verwarring ontstaat door het biljet, of dat het als alternatief voor geld wordt aangeboden. „Het gaat DNB erom dat het betalingsverkeer zonder smet blijft. Als dat zo is, halen wij er onze schouders over op”. Hij wilde geen concrete uitspraak doen over het aanbieden van biljetten bij bijeenkomsten van politieke partijen.

20.50 uur: Spanning bij de PvdA – Bij de PvdA, in Paradiso in Amsterdam, wachten velen in spanning op de eerste exitpoll. Doet Samsom het echt zo goed als de peilingen beloven? In de wandelgangen laten kopstukken en oud-kopstukken zich interviewen. Ex-minister Vogelaar bijvoorbeeld; twee cameraploegen staan om haar heen. Maar ook zij kan geen koffiedik kijken: de spanning blijft onverminderd groot.

20.44 uur: CU verwacht volle zaal – De CU verwacht in de Boterwaag op de Grote Markt zo’n 300 mensen, aldus voorlichter Maurits van Stuijvenberg. Het stroomt inmiddels al aardig vol in het monumentale pand. De band Tax Collectors speelt eigen werk, vertelt een bandlid.

20.37 uur: Van der Staaij arriveert – De jarige SGP-leider van der Staaij arriveert in Van der Valk hotel in Wassenaar op de uitslagenavond van de SGP. Hij heeft een brede glimlach op zijn gezicht.

20:34 uur: CDA-voorzitter Peetoom spreekt – Partijvoorzitter Peetoom spreekt de CDA’ers toe, nadat ze campagnevrijwilligers heeft bedankt: „Wat de uitslag wordt, weet ik niet. Maar wat ik wel weet: samen kunnen we meer.”

20:20 uur: Bleker rekent op fors verlies CDA – CDA-staatssecretaris Bleker: „Als we fors verliezen, net als vorige keer, wordt het voor ons geen vrolijke avond. Maar ik hoop op 14 tot 17 zetels.”

20:14 uur: CDA-minister Spies optimistisch – CDA-minister Spies (Binnenlandse Zaken) toont zich optimistisch: „We hebben met veel energie campagne gevoerd, we hebben een mooi programma en een goede lijst. Zodadelijk zullen we zien wat dat oplevert.” Ook CDA-partijvoorzitter Peetoom arriveert met een vrolijke glimlach in Scheveningen. „We hebben een fantastische campagne achter de rug. In de peilingen staan we er niet goed voor, maar vandaag is niet het einde. We richten de blik vooruit naar de toekomst.”

20.12 uur: Sociale netwerken bevorderen opkomst – Sociale netwerken hebben positieve invloed op het stemgedrag van kiezers, meldt Nu.nl. Een oproep op Facebook om te gaan stemmen zetten in de Verenigde Staten meer mensen aan om dat ook daadwerkelijk te gaan doen. Het onderzoek wordt gepubliceerd in Nature.

20:05 uur: CDA-Kamerlid: Meeregeren geen automatisme – Meeregeren is bepaald geen automatisme meer voor het CDA, zegt Kamerlid Knops bij aankomst in Chizone Event Center. Zijn partij staat een fors verlies te wachten. Hoe groot? „Geen idee”, zegt Knops. „Ik ben niet zo goed in dat soort schattingen.”

20.01 uur: Opkomst nu 65 procent – De opkomst bij de Tweede Kamerverkiezingen is woensdagavond om 20.00 uur rond de 65 procent. Dat blijkt uit onderzoek van Ipsos Synovate in opdracht van de NOS en RTL Nieuws. De opkomst is iets lager dan in 2010. Toen had op hetzelfde tijdstip 66 procent van de kiesgerechtigden de gang naar het stemlokaal gemaakt.

20.00 uur: Het bier vloeit al bij het CDA – Een uur voor bekendmaking van de exitpolls is het al gezellig druk bij het CDA. De collectebussen voor zieken en missionarissen bij de ingang van de voormalige kerk blijven leeg, maar de kassa’s rinkelen. De eerste bierpijpjes gaan al over de toonbank.

19.58 uur: SGP-zaal nog rustig – Nog steeds rustig in zaal in Van der Valk hotel in Wassenaar, waar de SGP haar uitslagenavond houdt. De eerste bezoekers druppelen langzaam binnen. Op een groot scherm is live de verslaggeving van de verkiezingen door de NOS op Nederland 1 te zien.

19.56 uur: Cameraploeg PowNews PVV-bijeenkomst uitgezet – Een verslaggever en cameraman van PowNews zijn woensdagavond door de beveiliging bij de PVV-verkiezingsbijeenkomst in een café in Den Haag naar buiten gezet. De twee hadden zich tegen de regels in buiten het persvak begeven om vragen te stellen aan mensen. Daarop werden ze verwijderd.

19.47 uur: Stemmen in de huiskamer van Marle – De familie Westhoff in Marle kreeg woensdag veel kiezers over de vloer tijdens het uitbrengen van hun stem voor de Tweede Kamerverkiezingen. Klik hier voor een fotoserie.

19.38 uur: Opkomst nu rond 60 procent – De opkomst bij de Tweede Kamerverkiezingen is woensdagavond om 19.15 uur rond de 60 procent. Dat blijkt uit onderzoek van Ipsos Synovate in opdracht van de NOS en RTL Nieuws. De opkomst is iets lager dan in 2010. Toen had op hetzelfde tijdstip 63 procent van de kiesgerechtigden de gang naar het stemlokaal gemaakt.

19.30 uur: Geen gejuich te verwachten bij CDA – Het CDA heeft haar uitslagenavond (de zaal is nu open) georganiseerd in de voormalige Lourdeskerk in Scheveningen. Na een grootscheepse renovatie is dat gebouw onder de naam Chizone Event Center geschikt gemaakt voor bijeenkomsten tot 650 mensen. Volgens Chizone heeft het voormalige bedehuis een „geweldige akoestiek door de houten balkconstructie.” Hard gejuich zal hier woensdagavond, gezien het te verwachten zetelverlies, echter uitblijven. Desondanks ademt het karakteristieke gebouw volgens Chizone „sfeer, sfeer waarover goed is nagedacht.” Dankzij de „originele glas-in-loodramen”. RD-journalist Kees de Groot is aanwezig bij het CDA.

19.20 uur: Ballonnen bij de SGP-zaal – Oranje ballonnen worden opgeblazen in de zaal waar de SGP samenkomt. De vloer begint er vol mee te liggen.

19.07 uur: Jolande Sap blijft partijleider GroenLinks – GroenLinks-leider Jolande Sap blijft de partijleider van GroenLinks ongeacht de verkiezingsuitslag, zo meldt de Volkskrant. De partij doet het niet goed in de peilingen.

19.00 uur: SGP-zaal nog leeg – De zaal waar de SGP samenkomt in het Van der Valk hotel Wassenaar is nog volstrekt leeg. Slechts het podium wordt ietwat opgetuigd. RD-journalist Bert Monster is in Wassenaar.

18.55 uur: 13 procent maakt vandaag pas stemkeuze – Veel Nederlanders gaan zwevend naar de stembus. Maar liefst 13 procent zegt woensdag pas de definitieve keuze te maken. 6 procent daarvan weet het pas in het stemhokje. Dat blijkt uit onderzoek van Editie NL uitgevoerd door DVJ Insights.

18.46 uur: Van der Staaij (SGP): Niet automatisch vervroegde verkiezigen – SGP-lijsttrekker Kees van der Staaij zegt in Avondspits op Radio 1 dat een kabinetscrisis niet per definitie de Kamer vleugellam maken. „De Grondwet schrijft bij zo’n crisis helemaal geen nieuwe verkiezingen voor. Ik pleit er niet voor om nooit vervroegde verkiezingen te houden, maar het moet geen automatisme worden.” Volgens de jarige Van der Staaij is zijn vijf verkiezingen in tien jaar schadelijk voor de kwaliteit van bestuur. „Er blijven veel wetsvoorstellen liggen, je bent zo anderhalf jaar verder.” De Kamer zou naar deze gang van zaken moeten kijken, wat hem betreft. Lees ook het opinie-artikel in Het Financieele Dagblad.

18.41 uur: Veel kiezers halen op laatste moment advies – De websites van de Stemwijzer en het Kieskompas worden op woensdagavond nog altijd druk bezocht. De eerstgenoemde website hoopt in de laatste uren voor het sluiten van de stembureaus zelfs het record uit 2006 van 4,7 miljoen bezoeken te verbreken. De Stemwijzer had om 18.00 uur ruim 4,6 miljoen adviezen gegeven en nog altijd bezoeken ongeveer 45.000 mensen per uur de site. Om 20.55 uur wordt de Stemwijzer stilgezet en de balans opgemaakt.

18.30 uur: Weinig animo verkiezingen Caribisch Nederland – Onder bewoners van Bonaire, St. Eustatius en Saba is woensdag weinig animo om te stemmen voor de Tweede Kamer. In de eerste uren sinds de opening van de stembussen is de opkomst laag. Gebrek aan informatie lijkt de belangrijkste reden voor de terughoudendheid. Uit lokale enquêtes blijkt dat veel bewoners niet weten waar de verschillende politieke partijen voor staan. Er is nauwelijks campagne gevoerd in Caribisch Nederland. De bewoners van de drie Caribische eilanden mogen voor het eerst meedoen aan rechtstreekse verkiezingen. De stembussen sluiten om donderdagochtend 3 uur Nederlandse tijd.

18.24 uur: „De Heere zelf regeert” – Vandaag wordt opnieuw bevestigd dat het overgrote deel van de Nederlanders niet op de Bijbelse boodschap zitten te wachten, constateert RD-columnist prof. dr. Johan Polder. „Gelukkig houdt theocratie niet in dat mensen de daad bij het Woord voegen, hoe belangrijk ook, maar dat de Heere Zelf regeert.”

18.00 uur: Vers team - Redacteur Pieter Ariese hield voor u tot nu toe dit weblog bij. Vanavond brengen Gijsbert Bouw en Henk de Boer u live op de hoogte van de uitslagen, met duiding en berichtgeving van verslaggevers op locatie.

17.57 uur: Opkomst 48 procent – De opkomst momenteel 48 procent. Dat blijkt uit cijfers van onderzoeksbureau Ipsos Synovate in opdracht van de NOS en RTL, meldt de NOS. Het percentage is iets lager dan bij de vorige Tweede Kamerverkiezingen in 2010. Toen was het cijfer rond deze tijd 50 procent.

17.48 uur: Centrumcoalitie – Welke partij ook wint, de Financial Times rekent op een centrumcoalitie. Eentje die „veel meer pro-Europa is dan een maand geleden het geval zou zijn geweest, toen de partijen op de linker- en rechterflank nog op winst stonden.”

17.43 uur: Drukte op stations – Met het op gang komen van de avondspits neemt woensdag het aantal kiezers op de grote stations ook weer toe. „Er staan kleine rijen, maar het stroomt snel door”, aldus een woordvoerster van de NS. „Vanaf een uur of vier werd het weer druk.” In totaal hebben er op Utrecht Centraal al 3200 mensen gestemd. De stations in Den Haag en Amsterdam zagen respectievelijk 2200 en 2500 kiezers langskomen.

17.34 uur: Coalitiemeter – Nrc.nl maakte een Coalitiemeter. Met de app kun je bekijken welke partijen samen een coalitie zouden kunnen vormen, op basis van de laatste peilingen.

17.27 uur: Peilingen – De Volkskrant zet alle laatste peilingen nog eens op een rij. Conclusie: geen grote verschillen.

17.22 uur: Stemgeheim – Politici die hun ingevulde stembiljet op de foto zetten en vervolgens rondtwitteren, mag dat nu wel of niet? Het is in strijd met het stemgeheim, stelde Peter Koeman eerder (zie update 14.47 uur). Maar volgens politiek redacteur Addy de Jong is het geen probleem als het vrijwillig gebeurt.

17.18 uur: Stempassen verscheurd – Een aantal mensen maakte zich na een weigering bij een stembureau zo boos, dat de bewuste kiezers op Utrecht Centraal Station hun stempas verscheurd hebben. Ze wilden op het station stemmen, maar dat mocht niet omdat ze niet uit de gemeente Utrecht kwamen. Dat zei een woordvoerster van de NS. Mensen uit een andere gemeente hadden een kiezerspas moeten aanvragen om te kunnen stemmen op een station. De NS had dat ook aangekondigd op posters, flyers en via omroepberichten. In totaal werden zo’n honderd mensen geweigerd bij het speciale stembureau op het station. Volgens de woordvoerster uitte een handjevol mensen hun ongenoegen door hun stempas te verscheuren.

17.08 uur: Vrouwenkiesrecht – Het is dit jaar negentig jaar geleden dat in Nederland vrouwen voor het eerst mochten stemmen, memoreert nrc.nl.

17.03 uur: Recordopkomst – Het kleinste stembureau van Nederland, in Marle, verwacht een recordopkomst. „Ik verwacht dit jaar een recordopkomst, want 16 van de 46 inwoners van Marle moeten nog stemmen en we zaten om vier uur al op 80 procent.” Dat zei woensdagmiddag Elly Westhoff, die samen met haar man Wim het kleinste stembureau van Nederland runt. Het oude opkomstrecord staat op 124 procent, behaald bij de verkiezingen in 2010. ’s Lands kleinste stembureau, in de woonkamer van de Westhoffs, trekt traditioneel veel stemmers van buitenaf en haalt daardoor altijd een hogere opkomst dan 100 procent. Dat is dit jaar niet anders. „Mensen uit Doesburg zijn speciaal naar Marle gekomen en een echtpaar uit Valkenburg heeft hier ook een stem uitgebracht. Ze zijn allemaal nieuwsgierig.”

16.29 uur: Opkomst Vlieland – In de gemeente Vlieland werd woensdagmiddag rond half 4 al een opkomst van 100 procent gehaald bij de verkiezingen. Dat meldde de gemeente op haar website, aldus het ANP. Vermoedelijk gaat de opkomst ver over de 100 procent heen. De opkomst van 100 procent wil overigens niet zeggen dat alle stemgerechtigden gestemd hebben. Volgens de gemeente wordt de hoogste opkomst namelijk vooral veroorzaakt door toeristen, die op het Waddeneiland gebruikmaken van een kiezerspas. In 2010 stemden er 993 mensen op het eiland. Dat leverde toen een opkomstpercentage van 116,14 procent op. Naar verwachting wordt dat dit jaar ruimschoots overtroffen.

16.25 uur: Nette campagne – De Neue Zürcher Zeitung verbaast zich over de nette campagne in Nederland. „Terwijl in sommige landen muren, schuttingen, lantarenpalen en willekeurige andere objecten worden volgeplakt met politieke propaganda, beperken de Nederlanders zich tot officiële aanplakborden. Als je niet beter weet, zou het nauwelijks opvallen dat het land een nieuwe regering nodig heeft.”

16.17 uur: Twitterzetels – De website Kamertweets.nl maakt in een fraaie infographic een zetelverdeling op basis van tweets. De VVD is de grootste met 36 zetels, gevolgd door de PvdA met 34. De site laat ook zien hoe vaak er over een bepaalde partij wordt getwitterd.

16.13 uur: Vorige verkiezingen – Nog eens zien hoe er in 2010 werd gestemd? Google zet het op een rij.

16.05 uur: Nieuwe opkomstcijfers – De opkomst is op dit moment 37 procent, meldt de NOS. Dat blijkt uit cijfers van onderzoeksbureau Ipsos Synovate in opdracht van de NOS en RTL. Het percentage is iets lager dan bij de vorige Tweede Kamerverkiezingen in 2010. Toen was het cijfer rond deze tijd 38 procent.

15.45 uur: Grote steden – In de grote steden is de opkomst door de bank genomen vergelijkbaar met de vorige verkiezingen. In Den Haag lag het woensdag rond 14 uur met 28,4 procent iets hoger dan in 2010, toen het percentage op 26,5 procent lag. Rotterdam laat hetzelfde beeld zien. Daar lag het opkomstpercentage woensdag op 30 procent om 14 uur. In 2010 was het percentage 27 procent, maar dan om 15 uur. In Amsterdam was woensdag 14 procent van de kiesgerechtigden om 13 uur al naar het stemlokaal geweest. Bijna een procent minder dan in 2010 om dezelfde tijd.

15.35 uur: Hoofdrolspelers – De BBC zet nog eens op een rij wie de hoofdrolspelers zijn en wat de belangrijkste thema’s zijn bij deze verkiezingen.

15.25 uur: Nederland windvaan – Nederland is een buitengewoon goede windvaan. Zo duidt de New York Times de verkiezingen. Volgens de krant is ons land relatief klein, relatief rijk en veilig, maar valt aan de ontwikkelingen hier af te lezen welke kant het met Europa opgaat.

15.23 uur: Militairen uitgestemd – Nederlandse militairen in Afghanistan hebben tot woensdagmiddag hun stem kunnen uitbrengen voor de Tweede Kamerverkiezingen. De stembussen zijn daar om drie uur (Nederlandse tijd) verzegeld. Een officieel stembureau ter plaatse gaat de stemmen tellen. Defensie zorgde voor stembussen voor de ongeveer 540 Nederlandse militairen in Kunduz en Mazar-e-Sharif in Afghanistan. Het was voor het eerst dat militairen ter plekke hun stembiljet in een bus konden gooien.

15.11 uur: Dibi stemt Sap – Stemgeheim of niet, ook Tofik Dibi twittert een foto van zijn ingevulde stembiljet. En inderdaad, hij stemt op Jolande Sap.

15.02 uur: Klachten – De Kiesraad heeft woensdag verschillende vragen en klachten gehad over de verkiezingen. Verontrustend was het allemaal niet, aldus een woordvoerder. „Het is vergelijkbaar met voorgaande verkiezingen, er komen altijd vragen binnen.” Er werd her en der geklaagd over stembureaus die te laat open waren, omdat bijvoorbeeld de mensen die het bureau moesten bemannen zich hadden verslapen. Ook over Heerlen, waar enkele stembureaus even zonder stembiljetten zaten, kwamen klachten binnen. „Het zijn slechts enkele perikelen”, typeerde de woordvoerder de onvolkomenheden bij de stembureaus.

14.47 uur: Stemgeheim – Verschillende (oud-)politici, onder wie Femke Halsema en Arjan Erkel, twitteren foto’s van ingevulde stembiljetten. Maar dat mag niet, zegt Peter Koeman desgevraagd. Koeman is hoofd van het stembureau in Reimerswaal.

14.37 uur: Woensdag stemdag – Waarom stemmen we eigenlijk op woensdag? Op de site van EO-programma De Vijfde Dag wordt het uitgelegd.

14.30 uur: Halsema stemt Sap – Femke Halsema laat in beeld weten op haar opvolgster Jolande Sap (GroenLinks) te hebben gestemd.

14.17 uur: Van der Staaij bedankt – De jarige Kees van der Staaij bedankt via Twitter voor alle felicitaties. „Weet zeker dat geen lijsttrekker vandaag al zoveel gefeliciteerd is!”

14.12 uur: Opkomst 27 procent – De opkomst was rond 14.00 uur 27 procent. Dat blijkt uit cijfers van onderzoeksbureau Ipsos Synovate, meldt de NOS. Dat is iets lager dan bij de vorige Tweede Kamerverkiezingen in 2010. Toen was het cijfer 29 procent. Dit onderzoek is gedaan door Ipsos Synovate in opdracht van de NOS en RTL.

14.10 uur: Verwarring in Arnhem – De gemeente Arnhem heeft een stembureau verplaatst, omdat het bij de kiezer voor verwarring zorgde. Twee stembureaus bevonden zich namelijk in één lokaal in de Brede School De Laar-West, liet een woordvoerder van de gemeente weten. Volgens de woordvoerder deden kiezers de stembiljetten van het ene bureau in de stembussen van het andere loket. De stemmen blijven geldig, maar er kan een afwijking zitten in de statistieken, stelt de woordvoerder.

14.09 uur: Verkeerde stembus – De gemeente Leiden gebruikt woensdag tijdens de verkiezingen een verkeerd type stembus. Dat bevestigde de Kiesraad na berichtgeving van lokale media. Volgens de Kiesraad hoeft dat in principe geen grote gevolgen te hebben. In 2010 gebruikte de gemeente ook al de verkeerde bussen. Zowel de stembussen zelf als de gleuf waar de stembiljetten ingaan, moeten op slot kunnen. Bij de Leidse bussen kan de gleuf niet dicht, waardoor er eventueel gerommeld kan worden met de stemmen. „Leiden maakt de sleuf dicht met tape. De vraag is of dat voldoende is”, aldus een woordvoerder van de Kiesraad. „Als er een reden is, moet het ding snel kunnen worden afgesloten. Dat is jammer. Als een onverlaat kwaad wil, kan dat een probleem opleveren.” Volgens hem is de keuze de verantwoordelijkheid van de gemeente.

13.55 uur: Taart uit Nieuw-Lekkerland – Nog even over de taart voor Van der Staaij. Regionale krant Het Kontakt schrijft dat Bakkerij Stam met trots aan de een-bij-een meter grote taart heeft gewerkt. Bakker Stam behaalde onlangs een tweede prijs in een provinciale bakkerswedstrijd. Bekijk hier de fotoserie.

13.50 uur: Hoe stemt De Volkskrant? – De Volkskrant zocht uit wat het stemgedrag is van zijn redacteuren, schrijft Elsevier. Wat blijkt? Van de 113 uitgebrachte stemmen gingen er 52 naar de PvdA. Dit komt neer op 69 fictieve zetels in het parlement. D66 eindigt tweede met 35 stemmen, goed voor 46 zetels. GroenLinks wordt wat Volkskrant-redacteuren betreft met 13 zetels de derde partij. SP en VVD krijgen er beide 8 en de Partij voor de Dieren 5. Het CDA heeft op de redactie slechts één aanhanger en de overige christelijke partijen geen.

13.49 uur: Google – Hoe scoren de politieke partijen in de zoekresultaten van Google? Bekijk de trends hier.

13.37 uur: Caribische stemmers – Voor het eerst mogen de inwoners van de eilanden Bonaire, Sint Eustatius en Saba deelnemen aan de Tweede Kamerverkiezingen. De BES-eilanden, zoals ze worden genoemd, zijn sinds oktober 2010 bijzondere gemeente van Nederland. Ongeveer 12.500 mensen zijn kiesgerechtigd.

13.31 uur: Schiphol – Het stembureau op de luchthaven Schiphol heeft woensdag enkele tientallen stemmers moeten wegsturen. Ze waren vergeten hun stempas om te ruilen voor een kiezerspas. Tot rond het middaguur waren 62 mensen weggestuurd. Enkele honderden mensen brachten succesvol een stem uit.

13.22 uur: Fotoserie – Klik hier voor een fotoserie van de jarige Kees van der Staaij (SGP) en zijn verjaardagstaart.

13.12 uur: Stembusstamper – Alle stembureaus in de gemeente Dronten hebben dit jaar als extra uitrusting een stembusstamper gekregen. Deze houten lat is bedoeld om de stembiljetten aan te stampen zodat de stembus niet verstopt raakt. Dat schrijft het Nederlands Dagblad (betaald artikel). Volgens Piet Kos, coördinator van de stembureaus in Dronten, zijn de stembiljetten dit jaar nogal dik omdat veel partijen aan de Tweede Kamerverkiezingen meedoen. „Bovendien verwachten we een hoge opkomst, omdat nu in alle stembureaus door iedereen kan worden gestemd”, aldus Kos.

12.51 uur: Dijkgraaf – De nummer twee van de SGP-lijst Elbert Dijkgraaf heeft gestemd op zijn lijsttrekker Van der Staaij. En minister Jan Kees de Jager roept op om op Van Haersma Buma te stemmen. „Hij denkt hetzelfde over de vraagstukken van vandaag en morgen als ik.”

12.40 uur: Sociale media – Meer dan ooit werd de campagne gevoerd via sociale media als Twitter en Facebook. Crossmediabureau Exxtra maakte een leuke infographic die de inzet van sociale netwerken door politici weergeeft. 
12.30 uur: Dibi stemt Sap – GroenLinks-kandidaat Tofik Dibi zou op Jolande Sap hebben gestemd, bij wijze van verzoeningspoging. EenVandaag-verslaggever Sander ‘t Sas twittert erover.

12.28 uur: Activist vs. pianist – Het is vandaag de strijd van de voormalige Greenpeace-activist tegen de pianist, schrijft de Wall Street Journal op zijn weblog Real Time Brussels. De meermaals gearresteerde Samsom vormt een verrassende bedreiging voor de milde Rutte, die in een ver verleden nog een carrière als concertpianist ambieerde. Maar het mag dan een nek-aan-nek race worden, de Wall Street Journal voorspelt toch dat de twee uiteindelijk samen in een paarse coalitie zullen stappen.

12.15 uur: Stemmen op het strand – Het stembureau bij het strand van Noordwijk hoeft woensdag nog niet alle zeilen bij te zetten om het kiezerspubliek in goede banen te leiden. Zo’n 30 mensen hebben er tot ongeveer het middaguur gestemd, ondanks het mooie weer, aldus het hoofd van het stembureau.

12.12 uur: Bruidsparen – Verschillende bruidsparen brachten woensdagmorgen hun stem uit. Klik op de foto om een slideshow te openen met daarin beelden van de kersverse echtparen.

12.06 uur: VVD en PvdA – Hoe zal de verkiezingsstrijd tussen VVD en PvdA uitpakken? Politiek redacteur Addy de Jong schrijft een analyse over de mogelijke uitkomst.

12.02 uur: Stembiljetten op – In drie stembureaus in de gemeente Heerlen waren woensdagochtend de stembiljetten een tijd lang op. De drukte was in de stembureaus in Heerlerheide, Welten en Hoensbroek volgens burgemeester Paul Depla zo groot, dat de bureaus in zeer korte tijd door de biljetten heen waren. Na tien minuten wist de gemeente inderhaast nieuwe biljetten aan te voeren.

11.50 uur: Rutte premier – De Britse krant The Guardian vermoedt dat Rutte na de verkiezingen gewoon premier blijft. Rutte heeft het sterkste internationale profiel, aldus de krant.

11.45 uur: StemWijzer populair – Kiezers raadplegen op de verkiezingsdag in groten getale de StemWijzer op internet. In drie uur tijd bezochten woensdagochtend 110.000 mensen de site, meldde een woordvoerster. In de eerste 12 uur van woensdag waren dat er zelfs 200.000. De afgelopen weken bezochten in totaal 3,86 miljoen mensen het hulpmiddel voor kiezers.

11.40 uur: Israëlstandpunt – In de aanloop naar de Kamerverkiezingen heeft het Nederlands-Israëlitisch Weekblad door opiniepeiler Maurice de Hond laten uitzoeken in hoeverre het Midden-Oostenconflict bepalend is voor de stemkeuze van mensen. De vraag die respondenten kregen voorgelegd, luidde: „Speelt bij uw keuze van een politieke partij bij de aanstaande verkiezingen het standpunt dat ze hebben ten aanzien van het conflict tussen Israël en de Palestijnen een belangrijke rol?” Dat bleek slechts het geval te zijn voor 15 procent van de PvdA-kiezers, voor 10 procent van de GroenLinksers en voor 7 procent van de CDA’ers. Minder dan een op de tien PVV-aanhangers (8 procent) antwoordde eveneens bevestigend. Voor 63 procent van hen speelt het conflict geen rol bij hun keuze voor de partij van Wilders. „De prominent geëtaleerde pro-Israëlhouding van die partij is voor het PVV-electoraat blijkbaar van geen belang”, concludeert het NIW. Het Israëlisch-Palestijns conflict kan VVD-kiezers het minst schelen. Voor driekwart van hen is het partijstandpunt over Israël niet van groot belang bij de verkiezingen. Een grote rol speelt het evenmin bij de achterban van CDA en D66. Resultaten van ChristenUnie- en SGP-stemmers zijn overigens niet weergegeven in het NIW-artikel. In hetzelfde nummer van blad komt wel ex-PVV-Kamerlid Kortenoeven aan het woord over zijn reis naar de VS om daar met Amerikaanse Joodse organisaties te praten over „het gevaar” Wilders. Kortenoeven was daar in de zomervakantie „om Joodse organisaties en individuen te informeren over de hypocrisie van Wilders. Hij steunt willens en wetens een anti-Joodse maatregel.” Kortenoeven doelt met dat laatste op de steun van de PVV voor een verbod op de rituele slacht.

11.36 uur: Slotdebat – Nog eens nalezen hoe het slotdebat dinsdagavond verliep? Lees hier het verslag van onze politiek redacteur Kees de Groot.

11.35 uur: Vrucht dragen – Politici worden vaak vooral beoordeeld op het effect dat hun aanpak heeft in onze portemonnee. Belangrijker is echter of zij in Bijbelse zin vrucht dragen, schrijft de commentator vandaag in het Reformatorisch Dagblad.

11.32 uur: Grote steden – In Rotterdam had rond tien uur circa 10 procent de gang naar de stembus gemaakt, zo blijkt uit een steekproef onder 27 stembureaus. Dat is ongeveer gelijk als in 2010. Den Haag meldde dat rond hetzelfde tijdstip ruim 11 procent had gestemd. Ook dat lag nagenoeg gelijk met de verkiezingen twee jaar geleden.

11.23 uur: Portretten – De Washington Post portretteert de vier „belangrijkste kandidaten” uit de verkiezingsstrijd: Rutte, Samsom, Wilders en Roemer.

11.17 uur: Buma stemt – CDA-leider Sybrand van Haersma Buma heeft woensdag zijn stem uitgebracht in de St. Maartensschool in Voorburg. Het is een spannende dag voor Buma en het CDA. In 2010 leed de partij een grote nederlaag en ook nu staat het CDA er in de peilingen niet zo goed voor. De bestuurderspartij van weleer heeft op dit moment 21 zetels in de Tweede Kamer.

11.13 uur: Nieuw stembiljet – Minister Spies van Binnenlandse Zaken heeft woensdagochtend een nieuw stembiljet getest in Alphen aan den Rijn. Na het uitbrengen van haar werkelijke stem vulde ze het testformulier in. Met het nieuwe stembiljet kunnen ook blinde, slechtziende en laaggeletterde kiezers zelfstandig stemmen. De nieuwe biljetten kunnen ook sneller worden geteld en digitaal naar kiezers in het buitenland worden gestuurd. De nieuwe stembiljetten worden woensdag getest bij een aantal stembureaus in Alphen aan den Rijn, Veenendaal en Dordrecht.

11.08 uur: Historische dag – Geert Wilders spreekt op Twitter van een „historische dag”. „Vandaag kunnen we een vuist maken tegen Brussel. Uw stem is belangrijker dan ooit.”

11.07 uur: Stemlokaal dicht – Kiezers in het Gelderse Heteren stonden woensdagmorgen bij een stemlokaal voor een gesloten deur. Een aantal stembureaus in de gemeente Overbetuwe opent de deuren namelijk pas in de middag, aldus een woordvoerster van de gemeente. De gemeente stelt dat mensen vooral in de middag en avond naar de stembus gaan. Daarom zijn er op drukkere locaties drie extra stembureaus ingericht. Maar deze stemplekken gaan pas om 13.00 uur open. De kiezer kan eerder op andere plekken terecht. „Ook in Heteren kan op twee andere locaties worden gestemd.” Volgens de woordvoerster is er uitgebreid voorgelicht over de extra stemlokalen, maar het stond niet vermeld op de kiezerspas. Ze heeft geen idee of de kiezers die hun stem in de ochtend niet konden uitbrengen naar een andere locatie zijn gegaan of in de middag nog terugkomen.

11.05 uur: Opkomst 13 procent – De opkomst was rond 11 uur dertien procent, meldt de NOS. Dat is ongeveer even hoog als bij de vorige Tweede Kamerverkiezingen in 2010.

10.50 uur: Kroonbede – Dinsdagavond vond in Den Haag de traditionele Kroonbede plaats. Onder meer Gert-Jan Segers, nummer vier op de lijst van de ChristenUnie, en ds. O. Bottenbley spraken er. Het Reformatorisch Dagblad was erbij. Ook in Veenendaal werd een bidstond gehouden.

10.43 uur: Pro-Europa – Volgens de Arabische nieuwszender Al Jazeera is Nederland op weg naar een pro-Europese coalitie.

10.40 uur: Roemer minister? – SP-leider Roemer sluit tegenover BNR niet uit dat hij minister wordt in een coalitie van SP en PvdA. Maar als lijsttrekker plaatsnemen in de Kamer heeft zijn voorkeur, twittert BNR-verslaggever Jeroen Stans.

10.30 uur: Rutte stemt – Premier en VVD-lijsttrekker Mark Rutte heeft woensdag zijn stem uitgebracht in zijn oude school in Den Haag. Voor Rutte is woensdag iedere stem belangrijk. Het hangt erom of de VVD net als in 2010 de PvdA de loef kan afsteken en opnieuw de grootste partij van Nederland wordt. Met die winst of nederlaag staat of valt ook Ruttes premierschap.

10.26 uur: Rutte over Wilders – De kans dat Geert Wilders in een volgend kabinet komt, is klein. Dat zegt VVD-leider Rutte tegenover BNR. „Daarmee brengt een stem op die partij, van iemand die misschien ook wel VVD had willen stemmen, een kabinet met PvdA dichterbij.”

10.12: Roemer stemt – SP-leider Emile Roemer heeft woensdag gestemd in Sambeek, gemeente Boxmeer. De geboren Boxmeerder twitterde kort tevoren: „Wat een steunberichten krijg ik binnen. Dank daarvoor. Vandaag: niet gokken, maar SP stemmen, voor de zekerheid!” De SP-lijsttrekker ging de verkiezingen in als de grote uitdager van VVD-premier Mark Rutte. Maar na de eerste lijsttrekkersdebatten verloor SP terrein op de PvdA. Toch staat Roemers partij in de peilingen nog op behoorlijke winst, vergeleken met de huidige 15 zetels in de Tweede Kamer.

10.05 uur: Staaij scoort – Op de website keesisjarig.nl komen maar liefst vier felicitaties per minuut binnen, twittert bedenker Martin de Koning.

9.53 uur: Test voor eurozone – Buitenlandse media zien in de Nederlandse verkiezingen een test voor de eurozone. De verkiezingen verzwakken naar verwachting de greep van de Duitse bondskanselier Angela Merkel op Europa en kunnen een opsteker worden voor eurosceptici, schreef woensdag de Britse krant The Daily Telegraph. <a href=“http://www.ft.com/intl/cms/s/76ad7a22-fc1e-11e1-af33-00144feabdc0,Authorised=false.html?_i_location=http%3A%2F%2Fwww.ft.com%2Fcms%2Fs%2F0%2F76ad7a22-fc1e-11e1-af33-00144feabdc0.html&amp;amp;amp;amp;amp;amp;amp;amp;amp;amp;amp;amp;amp;amp;amp;amp;amp;amp;_i_referer=http%3A%2F%2Fwww.ft.com%2Fhome%2Feurope#axzz26EvM5hr9”>The Financial Times voorziet woensdag echter een terugkeer van kiezers naar het centrum en verwacht teleurstelling bij tegenstanders van Europa en van de noodkredieten om de eurozone te laten aansterken. De eventuele gevolgen voor Merkel zijn natuurlijk in Duitse media prominent aanwezig. Die Welt schrijft dat de verkiezingen voor een verandering in de crisispolitiek van Europa kunnen zorgen. Indien links wint in Nederland steunt Den Haag weliswaar de reddingsplannen voor onder andere Griekenland, maar niet meer de harde bezuinigingen zoals Merkel die graag ziet. De Duitse bondskanselier zou na Frankrijk een belangrijke partner in de bezuinigingspolitiek verliezen, aldus Die Welt. De Nederlanders stemmen volgens veel buitenlandse waarnemers tegen de achtergrond van de eurocrisis en de daarmee verband houdende aftakeling van de welvaartsstaat. De Franse krant Le Monde ziet ons poldermodel verloren gaan. De pilaren van de consensuspolitiek van sociaaldemocraten, christendemocraten en liberalen zijn ingestort en Nederland gaat al naar de vijfde stembusgang in tien jaar tijd. Het geloof in hun ‘modèle des polders’ is weggevallen. Belgische media hebben ook aandacht voor de vele opiniepeilingen en leiden daar uit af dat het „ongemeen spannend of razend spannend” wordt met de nek-aan-nekrace van VVD en PvdA.

9.43 uur: Veel debatten – D66-lijsttrekker Alexander Pechtold voelt ervoor het aantal verkiezingsdebatten te beperken. In het Radio 1 Journaal liet hij woensdag weten wel wat te zien in het Amerikaanse voorbeeld van drie debatten. „Er zijn nog wel verbeteringen mogelijk. Deze keer was het wel erg druk”, vond Pechtold. Hij voegde eraan toe het ook prettig te vinden niet alle onderwerpen in één debat langs te laten komen. Hij heeft liever een goed onderwijs- of zorgdebat.

9.40 uur: Stemwijzers – Mocht u er nog niet uit zijn, dan hebt u wellicht iets aan een van de 95 (!) stemwijzers die via het internet te raadplegen zijn. Weblog Sargasso zette ze allemaal op een rij.

9.36 uur: Van der Staaij heeft gestemd – SGP’er Kees van der Staaij heeft zijn stem vanochtend vroeg al uitgebracht, meldt hij in het Radio 1 Journaal. Dat ging niet helemaal vlekkeloos: de punt van zijn rode potlood lag er uit. Er moest een reservepotlood aan te pas komen, zodat Van der Staaij alsnog zijn stem kon uitbrengen op de nummer 2 van de lijst, Elbert Dijkgraaf.

9.33 uur: Google Doodle – Zoekmachine Google heeft een Doodle gemaakt ter gelegenheid van de verkiezingen.

9.30 uur: Expats – Nederlanders in het buitenland vinden stemmen maar ingewikkeld, meldt de NOS. Er is nogal wat onduidelijkheid over de registratieprocedure. En stemmen moet per post. In 2010 leidde dat er toe dat slechts 7 procent van de expats hun stem uitbrachten.

9.25 uur: Kleinste stembureau – Het kleinste stembureau van het land bevindt zich in Marle, een gehucht behorend bij de Overijsselse gemeente Olst-Wijhe. Hier runt Elly Westhoff samen met haar man Wim een stembureau vanuit haar huiskamer. „We maken er altijd een gezellige dag van. Het is hier een soort buurtfeestje, want de inwoners van Marle zien elkaar niet zo vaak, maar op een verkiezingsdag komen alle 46 stemgerechtigden hier even langs.” Marle ligt aan de Gelderse kant van de IJssel en dat is precies de reden dat de Westhoffs een stembureau in huis hebben: dat is ooit ingesteld toen het voor de inwoners wegens hoogwater erg lastig was om aan de andere kant van de rivier te gaan stemmen. Marle heeft altijd een opkomst van meer dan 100 procent vanwege de grote belangstelling.

9.20 uur: Wilders stemt – PVV-leider Geert Wilders heeft woensdagochtend zijn stem uitgebracht in Den Haag. Wilders hoopt woensdag op een nieuwe stunt. Bij de vorige verkiezingen wist de PVV een enorme winst te boeken en kwam de partij met 24 zetels in de Tweede Kamer. Deze keer voorspellen de peilingen de PVV-lijstrekker, die sterk ageert tegen de euro en de EU, een iets minder goede uitslag.

9.10 uur: Ochtendkranten – De ochtendkranten waren woensdag eensgezind op hun voorpagina’s: de kiezer is aan het woord. ‘Nu mag u het zeggen’, ‘Hèhè, nu mogen wij wat zeggen’, koppen Sp!ts en nrc.next. „Na een roerige campagne zwijgen politici en media en is het woord aan de hoogste macht: de kiezer”, schrijft de Volkskrant. Trouw en AD schrijven ook over de kiezer die aan zet is en kiezen als insteek de ‘titanenstrijd’ tussen PvdA en VVD. De Telegraaf is wat minder neutraal en kopt ‘Rechtsom of Samsom’. Gratis dagblad Metro houdt het op een simpel: ‘Ga stemmen!’

9.01 uur: Buitenlandse pers – De Volkskrant zette dinsdag op een rij hoe de buitenlandse pers aankijkt tegen de verkiezingen in ons land.

8.55 uur: Van der Staaij jarig – SGP-voorman Kees van der Staaij viert vandaag zijn 44ste verjaardag. Hij trakteert, en je kunt hem ook feliciteren.

8.49 uur: Slob terug naar huis – Arie Slob, lijsttrekker voor de ChristenUnie, keert onverrichterzake naar huis. Hij wilde gaan stemmen maar vergat zijn legitimatiebewijs, twittert hij.

8.47 uur: Rutte stemt Schippers – VVD-lijsttrekker Mark Rutte stemt woensdag op de nummer twee van de VVD-lijst Edith Schippers, net als bij de vorige verkiezingen. Rutte stemt woensdag aan het begin van de ochtend in zijn oude lagere school in Den Haag. In het Radio 1 Journaal noemde de VVD-leider de laatste ontmoeting tussen lijsttrekkers op dinsdagavond „een goed debat” waar de lijsttrekkers de confrontatie zochten waar dat nodig was. Na het uitbrengen van zijn stem gaat Rutte als premier aan de slag om werk te doen dat in de verkiezingstijd was blijven liggen.

8.45 uur: Laatste tv-debat – Ruim 1,7 miljoen mensen hebben dinsdagavond op Nederland 1 gekeken naar het laatste lijsttrekkersdebat. Dat blijkt woensdag uit cijfers van Stichting Kijkonderzoek.

8.43 uur: Lange rijen – Op de stembureaus op de stations in Utrecht en Amsterdam hebben woensdag al honderden forenzen hun stem uitgebracht in de eerste uren. Dat heeft gezorgd voor lange rijen, maar weinig oponthoud. Volgens de voorzitters van de stembureaus loopt het ondanks de drukte lekker door. Het stembureau op Amsterdam CS ging om 6.30 uur open. Nog voor openingstijd stonden stemgerechtigden geduldig te wachten. Anderhalf uur later hadden ongeveer 400 mensen het rode potlood gehanteerd. „Mensen ervaren het als heel fijn dat ze op het station mogen stemmen”, zegt voorzitter Peter Kuijmans. Hij is blij dat er dit jaar twee stembureaus op het station in Amsterdam zijn om de toestroom te kunnen opvangen. Het stembureau op Utrecht CS is sinds 7.00 uur open. In het eerste anderhalf uur betraden 460 forenzen de stemhokjes. „Het is druk. De rij is een meter of 30, maar mensen klagen niet”, zegt voorzitter Peter Csikos. „Mensen die komen stemmen zijn enthousiast. Ze vinden het de moeite waard om ervoor in de rij te staan, ondanks dat ze onderweg zijn”, aldus Csikos.

8.04 uur: Bemanning stembureaus – Een leger van ongeveer 70.000 mensen bemant woensdag de naar schatting 10.000 stembureaus die Nederland rijk is. Een bureau moet minimaal een voorzitter en twee leden hebben. Vaak zijn er meer leden, gezien de lange openingstijden, in de meeste gevallen van 7.30 tot 21.00 uur. Ze draaien dan een soort ploegendiensten, aldus Jacques de Lange van Procura, een bedrijf dat diensten aanbiedt aan gemeenten. Na sluiting van de stembussen komen er vaak nog meer mensen in touw voor het tellen van de stemmen. Leden van stembureaus zijn burgers, in sommige gemeenten worden ook ambtenaren ingezet. In principe mag iedereen het werk uitvoeren. Ook minderjarigen komen ervoor in aanmerking, maar die worden zelden benoemd

8.01 uur: Samsom stemt – Diederik Samsom van de PvdA heeft woensdag als eerste van de lijsttrekkers van de grote partijen gestemd. Hij deed dat in een zorgcentrum in zijn woonplaats Leiden. Vlak voordat Samsom zijn stem uitbracht zei hij dat hij kort maar goed had geslapen na het laatste tv-debat dinsdagavond. „Ik geloof dat ik op de bovenste van de lijst ga stemmen”, zei de lijsttrekker desgevraagd. „Ik stem op de Partij van de Arbeid en dan is het leuk om je eigen hokje een keer rood te maken”. Iedere stem telt woensdag voor Samsom. De PvdA is verwikkeld in een nek-aan-nekrace met de VVD om de grootste partij van Nederland te worden. Volgens peilingen gaan de sociaal-democraten en liberalen net als in 2010 bijna gelijk op. Destijds legde toenmalig PvdA-lijsttrekker Job Cohen het nipt af tegen de VVD van Mark Rutte, de huidige premier.

Woensdag 12 september 6.37 uur: Eerste stembureaus geopend – Een handjevol stembureaus, waaronder bij de NS-stations in Breda en Den Bosch, hebben woensdag om 06.00 uur al de deuren geopend voor kiezers. Op een aantal andere stations kunnen mensen een half uur later terecht. De NS heeft in ongeveer 40 stations een stemlokaal ingericht. Om 07.30 uur gaan in het hele land de stemlokalen open. Bijna 13 miljoen mensen zijn kiesgerechtigd. Om uiterlijk 21.00 uur sluiten de stembureaus.

---




00.20 uur: Ex-PVV’er: Stem SGP – Een stemadvies van ex-PVV’er Wim Kortenoeven op Twitter: „En weer belazert rattenvanger Wilders Nederland. Verwijzend naar 11 september en vrijheid bezuinigt hij de strijdkrachten kapot. Stem SGP!”

00.10 uur: Halsema: Veel misgelopen bij GroenLinks – Het is „niet fraai” wat er het afgelopen halfjaar bij GroenLinks is gebeurd. Er is in die periode veel misgelopen, zegt voormalig partijleider Femke Halsema in het televisieprogramma 1 Voor de Verkiezingen. De partij kende de afgelopen periode onder meer een rommelige lijsttrekkersverkiezing tussen Jolande Sap en Tofik Dibi. Op dit moment staat GroenLinks in de meeste peilingen op vier zetels. In de Tweede Kamer heeft de partij nu nog 10 zetels.

00.00 uur: Belangrijkste punten – VVD, PvdA, PVV, CDA, SP en D66 kregen tijdens het laatste debat voor de verkiezingen de vraag welke onderwerpen voor hen bij de formatie het belangrijkst zijn. Een overzicht. VVD: staatsfinanciën op orde. PvdA: de rekening van de crisis niet neerleggen bij degenen die het al zwaar hebben. PVV: minder Europa, handen af van de zorg, minder immigratie en islam. CDA: zorgen voor elkaar is de norm; een nieuwe moraal. SP: kleinere inkomensverschillen, minder marktwerking in de zorg, armoede onder kinderen aanpakken. D66: investeren in onderwijs.

23.30 uur: Rutte botst met Wilders – Geert Wilders stelt dat de enige reden waarom er woensdag verkiezingen zijn, is dat Rutte bij de onderhandelingen in het Catshuis in april „als een gek vasthield” aan de eisen van Brussel om het begrotingstekort terug te brengen tot 3 procent. „U bent als enige verantwoordelijk als de Partij van de Arabieren morgen de grootste wordt.” Rutte noemt die opmerking ongepast en verwijt Wilders opnieuw dat hij wegliep uit het Catshuis. „Bijna niemand wil nog met u regeren.”

23.27 uur: Een stem op Samsom is… – Volgens Geert Wilders is een stem op Rutte een stem op Samsom. Rutte meent juist dat een stem op Wilders een stem op Samsom betekent. De laatste: „Een stem op Samsom is een stem op Samsom.”

23.15 uur: Rutte: Niet bezuinigen op veiligheid – VVD-leider Mark Rutte wil met de andere partijen tot de afspraak komen om ondanks de economisch crisis de komende jaren niet te bezuinigingen op veiligheid. Volgens Rutte is zijn partij de enige die niet wil bezuinigen op veiligheid, op de SGP na.

23.13 uur: „Compromissen zijn nodig” – PvdA-leider Diederik Samsom en VVD-leider Mark Rutte zijn het erover eens dat partijen na de verkiezingen compromissen zullen moeten sluiten. Samsom wilde een vraagsteller geen garanties geven over punten die hij niet zal laten vallen in de kabinetsformatie. „Omdat wij een coalitieland zijn en na woensdag met elkaar moeten samenwerken en er zullen compromissen gesloten moeten worden.” Rutte beaamde dat compromissen uiteindelijk nodig zijn. „Maar nooit op het punt dat we dit prachtige land uit de crisis moeten halen.”

23.10 uur: Pechtold en Rutte eens met Van der Staaij – „Ga je als overheid minder uitgeven, of ga je meer weghalen bij bedrijven?” Dat is volgens SGP-leider Van der Staaij een belangrijke vraag. Rutte: „Van der Staaij spreekt wijze woorden. De overheid moet kleiner worden. Vervolgens moeten we meer investeren in onderwijs, veiligheid en infrastructuur.” Op het punt van de hypotheekrenteaftrek kreeg Van der Staaij instemming van Pechtold. De D66-leider: „Ik ben het helemaal eens met Van der Staaij. Dat lijkt me nieuws.”

22.40 uur: Roemer bang voor paars – SP-leider Emile Roemer vraagt zich af of een stem op de PvdA op 13 september nog steeds een stem op links is. Volgens hem is Samsom al met Rutte bij de Ikea gesignaleerd om een paars behangetje uit te zoeken. „Maar sociaal beleid kun je niet realiseren met rechtse heren. Zonder de SP gaat het niet lukken. Waarom durft u hier niet te zeggen dat we het samen gaan doen?” Samsom wil het echter nog niet over een coalitie hebben. Hij begrijpt niet waar Roemer zich zorgen over maakt. „Het is duidelijk: SP en GroenLinks staan dicht bij ons, dan CDA en D66, en de VVD staat ver weg. Maar u en ik halen samen geen 76 zetels.”

22.25 uur: Confrontatie Slob en Wilders over zorg – CU-leider Slob ziet mogelijkheden om de zorg betaalbaar te houden. Zo moet het basispakket „meer basis” worden en moet bureaucratie worden teruggedrongen. Wilders heeft weinig vertrouwen in de plannen van Slob en zijn „Kunduz-vriendjes”. „We kunnen niet een goede verzorgingsstaat financieren en tegelijk ook de miljardenverslindende massa-immigratie betalen.” Wilders verwijt Slob dat hij in het begrotingsakkoord van de Kunduz-coalitie de verzorgingstehuizen afschaft waardoor ouderen op straat komen te staan. Slob: „Soms zijn uw oneliners leuk, soms niet. Maar u heeft met oneliners nog nooit één maatschappelijk probleem opgelost.”

22.10 uur: „Niet kiezen tussen Parijs en Berlijn” – PvdA-leider Diederik Samsom verwijt VVD en CDA bij de aanpak van de eurocrisis te zwaar in te zetten op de samenwerking met Duitsland, en daarmee tweespalt te veroorzaken met onder meer Frankrijk. „Het is een misvatting dat deze crisis op te lossen is met een keuze tussen Parijs en Berlijn”, zei Samsom. „Europa is niet van assen, Europa is van samenwerken. Anders kom je nooit uit deze crisis.”

21.55 uur: Rutte: Wilders speelt gevaarlijke spelletjes – „Waarom zouden de Grieken zelf belasting innen als je bij Mark Rutte gratis de miljarden kunt pinnen.” Dat zei PVV-leider Wilders in debat met Rutte. De VVD-lijsttrekker herhaalde dat het voor Nederland als handelsland en voor onze pensioenen en spaargelden van groot belang is dat de eurozone bij elkaar blijft. Wilders pleit ervoor dat Nederland uit de eurozone stapt. Volgens Rutte speelt Wilders buitengewoon gevaarlijke spelletjes met banen, pensioenen en spaargeld in Nederland. „U verliet de VVD, het Catshuis en nu wilt u ook de EU verlaten. Ik hoop dat we het einde van dit debat nog meemaken.”

21.25 uur: Stem op vrouw – Frits Bolkestein stemt woensdag op Edith Schippers. In Nieuwsuur zei hij dat het zijn gewoonte is om op de hoogst geplaatste vrouw op de VVD-lijst te stemmen. „Ik vind dat vrouwen moeten worden aangemoedigd om mee te doen aan de politiek.” Ook Wouter Bos zei dat hij meestal op de hoogst geplaatste vrouw van de PvdA-lijst stemt, nu is dat Jetta Kleinsma. Bos twijfelt echter nog, omdat hij goed bevriend is met Diederik Samsom. „En ik ben enorm trots op hem.”

21.15 uur: Bolkestein tegen peilingen in laatste campagneweek – VVD-coryfee Frits Bolkestein vindt dat peilingen kort voor de verkiezingen storend zijn. „Het brengt een atmosfeer van jachtigheid en koortsachtigheid tot stand die ik liever niet zou zien in de politiek”, aldus Bolkestein in Nieuwsuur. Verder stelde hij: „De eliminering van de Koningin bij de formatie is een stommiteit. Het is een oplossing voor een niet bestaand probleem.” PvdA-prominent Wouter Bos, ook te gast bij Nieuwsuur, deelt die opvatting. „Ik ben redelijk republikeins gezind, maar de gang naar de Koningin zie ik als een toonbeeld van transparantie.”

21.00 uur: Verkiezingen „razend spannend” – Het gaat er woensdag om spannen. Uit alle peilingen kwam dinsdag naar voren dat VVD en PvdA voor de Tweede Kamerverkiezingen in een nek-aan-nekrace zijn verwikkeld. „Het is razend spannend”, vatte VVD-leider en premier Mark Rutte dan ook samen. Woensdag mogen 12.696.193 mensen naar de stembus.

20.45 uur: Barometer Ipsos Synovate – De complete barometer van bureau Ipsos Synovate zoals in Nieuwsuur bekendgemaakt: VVD 37, PvdA 35, SP 21, PVV 17, CDA 13, D66 10, CU 5, GroenLinks 4, PvdD 3, SGP 2 en 50+ 2.

20.20 uur: VVD bij barometer weer zetel voor op PvdA – In de politieke barometer is de VVD weer een zetel uitgelopen op de PvdA. In de barometer van afgelopen zaterdag stonden beide partijen nog op 35 zetels, dinsdag staat de VVD op 37 en de PvdA op 36. De NOS heeft dat dinsdag gemeld. De complete barometer van bureau Ipsos Synovate wordt dinsdagavond in Nieuwsuur bekendgemaakt.

19.50 uur: CDA heilig hoopvol – Aan de vooravond van de verkiezingen is CDA-leider Sybrand van Haersma Buma „heilig hoopvol”. Hij zei dat in een gesprek met de NOS. „Ik zie mensen heel erg twijfelen of een tweestrijd tussen VVD en PvdA wel de oplossing is.” Ook CU-lijsttrekker Arie Slob heeft bedenkingen bij een tweestrijd. „Met meel en water kun je nog geen taart maken. Je hebt ook suiker en boter nodig, een smaakmaker. Die smaakmaker kan de ChristenUnie zijn.”

19.30 uur: PvdA en VVD ook gelijk bij De Hond – De PvdA en VVD blijven ook in een peiling van Maurice de Hond een dag voor de verkiezingen in een nek-aan-nekrace verwikkeld. Beide partijen halen in de peiling 36 zetels. Daarmee winnen ze opnieuw een zetel vergeleken met de peiling van maandag. In de Tweede Kamer bezetten de liberalen nu nog 31 zetels en de sociaaldemocraten 30. PVV en CDA verliezen daarentegen beide een zetel en komen uit op respectievelijk 18 en 12 zetels. Bij de laatste verkiezingen haalde de PVV nog 24 zetels en de christendemocraten 21. Bij de andere partijen wijzigt niets.

18.40 uur: Spruyt: Wilders kan 25 zetels halen – Het is een links misverstand dat de PVV haar beste tijd heeft gehad. Dat stelt Bart Jan Spruyt in het NCRV-programma Lunch. „Bij alle eerdere verkiezingen haalde Wilders vijf, zes zetels meer dan in de peilingen. Als hij nu weer op 24 of 25 zetels uitkomt, dan heeft hij het goed gedaan – en het zou mij niet verbazen. Dat betekent dat het populisme dat Wilders vertegenwoordigt een blijvertje is. Alle partijen sluiten hem zo’n beetje uit, maar dat is in strijd met de manier waarop wij de politiek in Nederland willen organiseren.”

17.15 uur: PvdA wint scholierenverkiezingen – De PvdA is de grote winnaar van de Scholierenverkiezingen. De partij kreeg ruim 22,3 procent van de stemmen, op de voet gevolgd door de VVD die 18,3 procent kreeg. De PVV werd de derde partij met 12,6 procent van de stemmen. ProDemos, die de scholierenverkiezingen organiseert, heeft de uitslag bekend gemaakt. D66 kreeg 9,8 procent, de SP 8,0 procent en GroenLinks en het CDA moeten het doen met respectievelijk 4,0 en 3,2 procent van de stemmen. De grote verrassing van de scholierenverkiezingen is de Piratenpartij. Deze partij haalde 9,4 procent van de stemmen.

17.10 uur: SGP als gedoger – D66-leider Pechtold vreest de terugkeer van de SGP als ‘gedoger’. Dat meldt nu.nl. In een interview met de site stelt Pechtold dat het argument van VVD-lijsttrekker Rutte tegen een paars kabinet – geen meerderheid in de Senaat – niet legitiem is. „De eerste twee jaar heeft paars geen meerderheid, maar pas in de twee jaar daarna zal de wetgeving uit de Tweede Kamer daar aankomen. En dan moet Rutte mij maar garanderen dat hij met het CDA alleen over twee jaar daar wel een meerderheid heeft. Of gaat hij zich dan weer aan de SGP uitleveren?”

16.50 uur: Droombaan Van der Staaij: piloot – NRC Handelsblad vroeg politici aan het begin van de campagne wat hun droombaan was. Op nrc.nl zijn nu foto’s te zien van 24 politici en hun droombanen. Zo poseert Sybrand van Haersma Buma (CDA) als architect, Arie Slob (CU) als docent en Van der Staaij (SGP) als piloot. Mona Keijzer (CDA) trok een astronautenpak aan, Jeanine Hennis-Plasschaert (VVD) verkleedde zich als militair en Elbert Dijkgraaf (SGP) is te zien als binnenvaartschipper.

16.20 uur: Slob: Ga alsjeblieft stemmen – Veel mensen gaan niet meer stemmen, signaleert CU-lijsttrekker Arie Slob in het EO-programma Dit is de Dag. „Die mensen zullen wij in het hart moeten raken. Ik hoop zo dat zij morgen toch de gang naar de stembus zullen maken. Uiteraard hoop ik dat zij op de ChristenUnie stemmen, maar als ze dat niet doen, dan alsjeblieft op een andere partij.”

15.20 uur: VVD blijft PvdA net voor – Ook in de peiling van TNS Nipo blijft de VVD een dag voor de verkiezingen de PvdA net voor. In de peiling staat de VVD op 35 zetels, eentje meer dan de PvdA. Vorige week had de PvdA in deze peiling nog 26 zetels. In de Tweede Kamer heeft de VVD momenteel 31 zetels, de PvdA 30. De SP staat in de Nipo-peiling op 21 zetels. Dat waren er vorige week nog 28. In de Kamer hebben de socialisten 15 zetels.

15.11 uur: Twijfelen tot in het stemhokje – Zelfs op de laatste dag voor de verkiezingen heeft het nog nut om campagne te voeren, vindt SP-leider Emile Roemer. „Mensen twijfelen nog tot in het stemhokje, dus een dag als vandaag kun je gebruiken om mensen nog te overtuigen”, zei hij dinsdag tijdens een bezoekje aan het centrum van Den Haag.

14.57 uur: VVD nek-aan-nek met PvdA – Ook in de peiling van EenVandaag zijn VVD en PvdA in een nek-aan-nekrace verwikkeld om wie bij de verkiezingen woensdag de grootste wordt. De PvdA stijgt ten opzichte van de peiling van vorige week 4 zetels en komt uit op 34, de VVD stijgt 1 zetel en komt uit op 35. Dat blijkt uit De Stemming van EenVandaag. De SP verliest opnieuw 4 zetels en komt uit op 22 zetels. Ook D66 verliest 1 zetel en komt op 11. De andere partijen blijven gelijk: de PVV op 17, CDA op 12, GroenLinks op 4, ChristenUnie op 7, SGP op 3 en 50PLUS op 3. Een derde van de kiezers zou nog zweven. De Stemming is gebaseerd op een steekproef van steeds 12.500 respondenten uit het online panel van onderzoeksbureau Intomart GfK.

14.56 uur: Ideaal stemweer – Alleen ’s ochtends een bui in de kustgebieden, verder de hele dag droog en gemiddeld 18 graden. Kortom, woensdag wordt het ‘ideaal stemweer’. „Als het heel slecht weer is, verliest de PvdA gemiddeld één zetel. Het CDA profiteert dan weer met een gemiddeld een halve zetel winst. Maar omdat het woensdag redelijk rustig weer lijkt te worden, hoeft niemand zich zorgen te maken over een lagere opkomst voor zijn of haar partij”, zegt Manfred te Grotenhuis van de Radboud Universiteit Nijmegen dinsdag.

14.54 uur: „CDA helpt VVD en PvdA niet zomaar aan meerderheid” – Het CDA zal de VVD en de PvdA niet zomaar aan een meerderheid helpen voor een nieuw te vormen kabinet, zegt de fractievoorzitter van het CDA in de Eerste Kamer, Elco Brinkman. In een interview met nu.nl zegt de voormalige lijsttrekker van het CDA dat „een paar zetels” onvoldoende is voor „zinnig meeregeren.” Klik hier voor het volledige interview.

14.30 uur: Rutte waarschuwt voor experimenten onder PvdA – Premier en VVD-lijsttrekker Mark Rutte waarschuwt voor experimenten als de PvdA van Diederik Samsom aan de macht zou komen. Hij vreest dat Samsom de zorgvuldig opgebouwde relatie met de Duitse regering in de eurocrisis wil omruilen voor een band met de nieuwe Franse regering. Rutte zei dat dinsdag terwijl hij in Den Haag op straat campagne voerde. Volgens Rutte is het van groot belang dat Nederland „koers houdt in Europa” en de as met Berlijn niet verlegt naar een as Den Haag-Parijs. „De Duitsers hebben dezelfde filosofie als wij: lage schuld, banen. Frankrijk is het land van hoge belastingen, een hoge schuld en een lage economische groei. Dat zou niet goed zijn voor Nederland.”

14.12 uur: Inrichten stemlokalen – In alle gemeenten in Nederland wordt op dit moment gewerkt aan de inrichting van de stembureaus. De NOS maakte een filmpje.

14.00 uur: Uitslagenavond op radio en tv – De NOS en RTL doen woensdagavond verslag van de verkiezingen. De NOS komt op Nederland 1 vanaf 20.30 uur met een avondvullend programma. RTL4 start op hetzelfde tijdstip.

13.40 uur: Gedeelde eerste plaats 60 jaar niet voorgekomen – PvdA en VVD zouden woensdag, althans volgens de peilingen, heel goed op hetzelfde aantal zetels uit kunnen komen. Bij zo’n gedeelde eerste plaats geldt dan de partij met het hoogste aantal stemmen als de echte winnaar. Zo’n situatie is voor het laatst voorgekomen in 1952, aldus deskundige Bert van den Braak van het Parlementair Documentatiecentrum; website Politiek & Parlement. Ook toen was de PvdA in het spel, die net als de toenmalige Katholieke Volkspartij (KVP) dat jaar 30 zetels haalde (in een Tweede Kamer van toen nog 100 zetels). De meeste stemmen waren destijds voor de PvdA, die toen met die 16.000 stemmen meer dan ook het voortouw nam in de coalitie-onderhandelingen. Binnen twee maanden was er het (derde) kabinet onder leiding van de legendarisch geworden PvdA’er Willem Drees.

13.38 uur: Zwevende kiezer: Het kan CDA worden, maar ook PvdA. Of SP – Verslaggevers van het Reformatorisch Dagblad portretteerden vijf kiezers. Niet iedereen is al zeker van zijn/haar stemgedrag.

13.32 uur: Jonge leerling stemt graag PVV of Piratenpartij – Traditie­getrouw hebben leerlingen op tientallen scholen dinsdag op de partij van hun voorkeur gestemd. PVV en Piratenpartij zijn populair bij de onderbouw.

13.20 uur: „Oppositierol past CDA” – Een rol in de oppositie is voor het CDA „op zich helemaal niet zo erg”, zei minister van Financiën Jan Kees de Jager dinsdag bij BNR. Hij kan zich best vinden in een oppositierol voor zijn partij. „Als je niet in staat bent om bij onderhandelingen het CDA voldoende herkenbaar te maken in het regeerakkoord, dan kun je, denk ik, beter niet meedoen. Het CDA moet sterk genoeg zijn om mee te doen.” De Jager wil niet aangeven hoeveel zetels het CDA minstens zou moeten hebben om mee te doen aan de regering.

13.08 uur: Samsom in Amsterdam populairder dan Cohen – Onder leiding van Diederik Samsom is de PvdA zelfs populairder in Amsterdam dan onder oud-burgemeester Cohen. Dat schrijft Het Parool dinsdag op de voorpagina. Ruim één op de drie Amsterdammers geeft aan op de PvdA te zullen stemmen, zo blijkt uit een peiling onder 700 Amsterdammers. De nek-aan-nekrace tussen de PvdA en de VVD tekent zich in Amsterdam niet zo sterk af als in de rest van het land. Van de ondervraagden zegt 18,1 procent op de VVD te zullen stemmen. Dat is wel een toename ten opzichte van een peiling in juli. Toen zou nog 14,7 procent van de ondervraagden op de liberalen stemmen. De VVD lijkt daarmee toch weer de tweede partij in de stad te worden.

13.00 uur: „PvdA en SP verhogen lasten kleine bedrijven” – Ondernemers in het midden- en kleinbedrijf worden zwaarder belast als de verkiezingsprogramma’s van PvdA en SP worden uitgevoerd. Dat stelt werkgeversorganisatie MKB-Nederland. Volgens voorzitter Hans Biesheuvel „begrijpen de twee partijen nog steeds niet dat welvaart en werkgelegenheid eerst moeten worden verdiend, voordat het geld kan worden uitgegeven”.

12.53 uur: „Allochtone stem belangrijk” – Marokkaanse Nederlanders moeten er voor zorgen dat een nieuw kabinet de ‘wraakideologie’ van de PVV niet opnieuw kan omarmen. Om dat te bereiken moeten zij gaan stemmen. Door de grote afwezigheid van de allochtone stem kreeg de vorige coalitie de kans het integratiebeleid zo goed als af te schaffen, schrijft Hasib Moukaddim, directeur van het Samenwerkingsverband Marokkaanse Nederlanders (SMN).

12.13 uur: Huis niet opeten – Het CDA vindt niet dat werkloze ouderen vanaf 50 jaar na hun WW-uitkering hun eigen huis eerst moeten ‘opeten’ voordat zij in aanmerking komen voor een bijstandsuitkering. Mona Keijzer zei dat dinsdag tijdens een debat in Utrecht. Volgens de nummer 2 van het CDA moeten ouderen met de plannen van de VVD, PvdA, D66 en GroenLinks eerst hun huis ‘opeten’ voordat zij in aanmerking komen voor bijstand. Het is volgens haar belangrijk dat ouderen in tijden van crisis enige inkomenszekerheid hebben. „Dat de ouderen niet bij de VVD moeten zijn, wisten we al. Maar dat ouderen die hun baan verliezen nu ook door PvdA, D66 en GroenLinks in de steek worden gelaten, is heel erg”, aldus Keijzer.

12.08 uur: Ruud Lubbers: „We komen er niet zonder geloof” – Het CDA moet weer meer gaan appelleren aan het christendom, met Christus als voorbeeld. Dat zegt Ruud Lubbers in een interview met Katholiek Nieuwsblad. „Ons appel is verzwakt. We moeten weer meer handelen uit liefde en gerechtigheid; de hoofdonderwerpen van het Evangelie.”

12.05 uur: Op betrouwbaarheid peilingen valt gemakkelijk af te dingen – Op de feitelijke betrouwbaarheid van peilingen valt gemakkelijk het een en ander af te dingen, betogen de politiek redacteuren Addy de Jong en Kees de Groot in het Reformatorisch Dagblad. „Als de verkiezingsuitslag morgen inderdaad zo sterk afwijkt van de peilingen, zou dat bepaald niet voor het eerst zijn. Tussen het virtuele zetelaantal dat partijen vlak voor de vorige verkiezingen haalden en het werkelijke aantal erna zat twee jaar geleden een verschil van meer dan 15.”

11.49 uur: „Ingreep PvdA slecht voor zzp’ers” – In een kritisch commentaar hekelt Jean Dohmen, redacteur economie bij Elsevier, het PvdA-voornemen om na de verkiezingen de arbeidskorting –een fiscale bonus voor werkenden– voor zzp’ers af te bouwen. „Het is de vraag hoe zzp’ers en andere ondernemers daar in het stemhokje op reageren. Nederland telt, afhankelijk van de definitie, 400.000 tot 750.000 zelfstandigen zonder personeel. Daarmee is de groep goed voor zes tot twaalf zetels in de nieuwe Tweede Kamer.”

11.35 uur: „PVV bijzonder betrouwbare partij” – De PVV is een bijzonder betrouwbare partij gebleken, zegt PVV-vicefractievoorzitter Fleur Agema in de Volkskrant. Ze sluit een rol in een nieuwe regering niet uit. „Bij de vorige verkiezingen waren we ook te vies om aan te raken en toch kwamen we snel in beeld.”

11.28 uur: „Kiezer denkt dat VVD grootste wordt” – De kiezer verwacht nog steeds dat de VVD de grootste partij wordt bij de verkiezingen, maar ook hier is de PvdA met een flinke inhaalslag bezig. Dat blijkt uit een peiling die onderzoeksbureau Ipsos Synovate dinsdag publiceerde. Uit een onderzoek voor de Politieke Barometer blijkt dat 44 procent denkt dat de VVD de grootste partij wordt. Een week eerder was dat nog 49 procent. De PvdA laat een „spectaculaire groei” zien. Van de ondervraagden verwacht 27 procent dat de sociaaldemocratische partij de winnaar wordt, terwijl dat eind augustus nog 5 procent was. De SP is hier de grootste daler. Medio vorige maand dacht 36 procent nog dat de partij de grootste zou worden. Dat is nu gedaald tot 5 procent.
11.15 uur: VVD actiefst op Facebook – De VVD scoort op Facebook het beste van alle politieke partijen, blijkt uit onderzoek van internetbureau Yes2web. De partij van Mark Rutte heeft ruim 43.000 likes, terwijl de nummer 2 (GroenLinks) rond de 18.000 likes zit. Wat opvalt is dat er over de PVV nauwelijks wordt gesproken op Facebook.

10.56 uur: PvdA laat het zich niet nog eens gebeuren – Bij de laatste verkiezingen werd de VVD nipt de grootste partij in de Tweede Kamer, met een enkele zetel (80.000 stemmen) meer dan de PvdA. Dat wil de PvdA niet nog eens meemaken en daarom wordt er woensdag tot het laatste moment volop en massief campagne gevoerd. Dat zei partijvoorzitter Hans Spekman dinsdag. „We voeren campagne tot de stembussen sluiten.” Er zijn diverse straatacties en er zullen woensdag nog 30.000 rozen en 1,8 miljoen flyers worden uitgedeeld. Ze zijn bij de PvdA niet erg onder de indruk over de recente kritiek aan hun adres over hun beleid voor zzp’ers. Wie het hele verhaal leest, ziet dat er goede faciliteiten zijn, aldus Kamerlid Jeroen Dijsselbloem.

10.28 uur: Rutte niet getrouwd met zijn werk – In een interview in de Volkskrant zegt premier Rutte niet met zijn werk getrouwd te zijn. „Nee, ik ben altijd heel erg man van balansen. Ik vind het ontzettend belangrijk om hard te werken, maar bij persoonlijk leiderschap hoort dat je tijd neemt voor ontspanning en reflectie. Ik heb een ontzettend fijne familie, veel vrienden. Nederland wordt niet beter van een premier die zich verliest in zijn baan.”

10.17 uur: Rutte gaat winnen, zeggen experts – Rutte en zijn VVD gaan de verkiezingen winnen, stelt de website EurActiv.com. Onder meer deskundigen van de Universiteit van Leiden werden ondervraagd. Nederland krijgt een centrum-rechtse coalitie, waaraan ook de PvdA deelneemt, zo luidt de verwachting. Voor de PVV van Wilders lijkt geen rol van betekenis weggelegd. Zwevende kiezers zijn nog een onvoorspelbare factor, maar de experts denken niet dat die kiezers zich op het laatste moment nog van links naar rechts (of vice versa) bewegen.

9.54 uur: Ketting van gebed – In de Kloosterkerk in Den Haag heeft vanavond om 20.30 uur de jaarlijkse Kroonbede plaats. Dit gebeurt ieder jaar een week voor Prinsjesdag. In de kerk zullen politici en burgers samenkomen om te bidden voor de overheid, zo laat het Kroonbede Comité op zijn website www.kroonbede.nl weten. Voor en na de bijeenkomst is er een zogenoemde „ketting van gebed” met het oog op de verkiezingen. Van maandag 10 september tot woensdagavond 12 september wordt er 50 uur lang gebeden.

9.05 uur: 30.000 stemhokjes – Nederland telt morgen 30.000 stemhokjes, in 10.000 stembureaus. En daar zijn ongeveer 60.000 rode potloden mee gemoeid. Meer weten over de 13 miljoen kiesgerechtigde Nederlanders? Klik hier.

8.59 uur: Jongeren in kieswijzer bezorgd over werk – Een groot deel van de deelnemers aan een kieswijzer voor jongeren maakt zich zorgen over de jeugdwerkloosheid. Driekwart vindt dat een volgend kabinet prioriteit moet geven aan het terugdringen van de jeugdwerkloosheid. Dat blijkt uit dinsdag bekendgemaakte voorlopige resultaten van de kieswijzer van een aantal jongerenorganisaties, die meer dan 25.000 keer is ingevuld. Ook komt naar voren dat 74 procent vindt dat de studiebeurs niet moet worden omgezet in een lening.

8.42 uur: Gokautomaat bij de SP – Welke lijsttrekker je ook kiest, het blijft een gok. Behalve bij de keus voor SP-leider Roemer. Vinden ze bij de SP dan. Gokje wagen?

8.40 uur: Liberale koers christelijke partijen – Het is merkwaardig dat de christelijke politieke partijen wat de economie betreft een sterk liberale koers voorstaan, betoogt dr. Piet Keizer (universitair hoofddocent economische methodologie aan de Utrecht University School of Economics) in een opinie-artikel in het Reformatorisch Dagblad.

8.31 uur: Landelijke scholierenverkiezingen – Van vrijdag 7 september tot en met vandaag brengen tienduizenden middelbare scholieren en studenten uit het mbo hun stem uit in de landelijke Scholierenverkiezingen, die dit jaar voor de 20e keer worden georganiseerd. De eerste Scholierenverkiezingen werden gehouden in 1963. Veel uitslagen zijn bewaard gebleven.

8.14 uur: Pieter Omtzigt laat CDA-partijprominenten voor zich spreken – CDA-Kamerlid Pieter Omtzigt staat op de 39e plaats op de lijst, een weinig kansrijke positie. De financieel specialist legt zich niet neer bij deze positie en plaatst filmpjes op internet waarin partijprominenten als oud-minister Ruding en minister Van Bijsterveldt zich uitspreken voor een nieuwe termijn voor Omtzigt als Kamerlid.

7.11 uur: Bolkestein waarschuwt voor combinatie PvdA en SP – Voormalig VVD-leider Bolkestein noemt in De Telegraaf een kabinet met daarin de PvdA en de SP een „gevaarlijk coctail” voor Nederland. „De SP is een partij met een maoïstisch verleden en Diederik Samsom heeft een activistisch verleden bij Greenpeace. Iedereen die denkt dat bij een PvdA-zege de soep niet zo heet wordt gegeten, moet zich morgen toch nog eens op het hoofd krabben.”
Dinsdag 6.45 uur: Pechtold wil Zorreguieta niet bij inhuldiging –
D66-leider Alexander Pechtold ziet geen redenen om Jorge Zorreguieta, de vader van prinses Máxima, uit te nodigen bij de inhuldiging van Willem-Alexander tot koning. Pechtold zei maandag in het RTL-programma Wat kiest Nederland dat er 10 jaar geleden vanwege Zorreguietas rol tijdens de militaire dictatuur in Argentinië reden was om hem niet welkom te heten bij het huwelijk van Máxima en Willem-Alexander. „Ik zie in die 10 jaar geen redenen waarom we van het standpunt van toen moeten afwijken.”
23.00 uur: Rutte en Samsom: andere combinaties mogelijk –
Het is niet vanzelfsprekend dat VVD en PvdA na 12 september sowieso met elkaar in een kabinet terechtkomen. Die boodschap gaven VVD-leider Mark Rutte en PvdA-lijsttrekker Diederik Samsom maandagavond af in het tv-programma Nieuwsuur. „Er zijn talloze combinaties mogelijk dat we niet samen in een kabinet zitten”, zei Samsom. Ook Rutte wees op de parlementaire geschiedenis waarbij vaker de twee grootste partijen niet allebei in de regering kwamen.

22.50 uur: Samsom: helft PvdA-bewindslieden vrouw –
Als de PvdA toetreedt tot een nieuw kabinet, dan zal PvdA-leider Samsom zijn uiterste best doen ervoor te zorgen dat de helft van de PvdA-bewindslieden, ministers en staatssecretarissen, vrouw is.

22.45 uur: Bezuinigingen Koninklijk Huis – 
Samsom vindt dat leden van het Koninklijk Huis ook moeten bezuinigen, Rutte zegt dat de leden als op de nullijn zitten.

22.40 uur: Samsom: VVD ondermijnt consumentenvertrouwen – 
Het beleid van de VVD ondermijnt volgens Samsom het consumentenvertrouwen. Samsom zei dat het consumentenvertrouwen in Nederland spectaculair is gedaald de afgelopen jaren, „omdat mensen niet weten wat er komt”. Hij verweet Ruttes VVD voor elke verkiezingen lastenverlichtingen te beloven.

22.00 uur: Rutte vs Samsom –
Volg het debat tussen Rutte en Samsom in tv-programma Nieuwsuur. Kijk aan de rechterzijde van deze pagina.

21.05 uur: Mogelijke coalities – 
Het ANP zet op een rij welke coalities na woensdag mogelijk zijn.

19.32 uur: Peiling De Hond – 
De PvdA heeft ook in de peiling van Maurice de Hond de VVD achterhaald. Net als in de politieke barometer afgelopen zaterdag hebben de twee partijen maandag bij De Hond 35 zetels. Vrijdag waren dat er voor de VVD nog 33, voor de PvdA 32. De VVD heeft nu 31 zetels in de Tweede Kamer, de PvdA 30. De sociaaldemocraten stonden kort geleden nog op grote achterstand, maar 2 dagen voor de verkiezingen is het gat met de VVD in de peiling gedicht. De SP zakt steeds verder weg. In de peiling van De Hond staan de socialisten maandag op 20 zetels, 3 minder dan afgelopen vrijdag. In de Kamer heeft de SP nu 15 zetels. Het CDA heeft er weer een zeteltje bij en staat op 13, 8 minder dan het huidige zetelaantal. In de peiling staan verder D66 op 11 (10 in de Kamer), ChristenUnie op 5 (5), GroenLinks op 4 (10), de SGP op 3 (2) en de Partij voor de Dieren op 3 (2). Nieuwkomer 50PLUS staat op 2 zetels.

19.15 uur: Vrouwen, blijf thuis! – 
De Stichting In het Spoor adverteert in het Reformatorisch Dagblad voor een brochure waarin ds. Kersten het vrouwenkiesrecht ter discussie stelt.

19.11 uur: Het Nieuwe Lijsttrekkersdebat – 
In De Balie in Amsterdam debatteerden de lijsttrekkers van acht nieuwe politieke partijen. Twitteraars vonden lijsttrekker Dirk Poot van de Piratenpartij de beste debater.

19.00 uur: Gordijnbonus – 
De PVV rekent op een beter resultaat dan de peilingen voorspellen. PVV-leider Wilders noemde dit eerder vandaag de ‘gordijnbonus’: mensen die in het stemhokje achter het gordijn iets anders stemmen dan ze in de peilingen aangeven. Wilders rekent op zo’n bonus van minstens vier zetels. 
Reinier Heuting, directeur van Ipsos Synovate zegt dat het inderdaad lastig is om de PVV-kiezer te bereiken voor de peilingen. „Over het algemeen heeft de PVV-kiezer geen zin in om mee te doen aan onderzoek.”

18.58 uur: PvdA’er wil liefst met D66 – 
Uit een peiling van EenVandaag blijkt dat kiezers van de PvdA het liefst zien dat er een kabinet gevormd wordt met D66 (66 procent), SP (65 procent) en GroenLinks (58 procent). Als de keuze specifiek wordt voorgelegd dan vindt 54 procent van de PvdA-kiezers het acceptabel om met de VVD te regeren. 38 procent wil absoluut niet met de VVD regeren. Aan het onderzoek deden 20.000 mensen mee, onder wie 5000 die zeggen dat ze nu op de PvdA gaan stemmen. Het onderzoek vond de afgelopen 4 dagen plaats.

18.50 uur: „PvdA in kabinet met VVD ver weg” – Desnoods, als het echt moet, dan is de PvdA bereid in een kabinet te stappen met de VVD. „Maar sjonge, wat ligt dat ver weg”, zei PvdA-lijsttrekker Diederik Samsom maandag in het tv-programma EenVandaag. Hij benadrukte dat SP en GroenLinks het dichtst bij de PvdA staan, en op grotere afstand D66 en CDA. Maar Samsom wees erop dat het land na 12 september een regering nodig heeft en de kiezers woensdag de krachtsverhoudingen bepalen. Als er een mogelijkheid voor een links kabinet zou zijn, waren de betrokken partijen er volgens Samsom waarschijnlijk snel uit. Maar hij zei te beseffen dat die optie er hoogstwaarschijnlijk niet meer in zit.

18.37 uur: Opvolging Madlener – 
De Brabantse politica Patricia van der Kammen volgt Barry Madlener op als afgevaardigde van de PVV in het Europees Parlement (EP). Madlener, de leider van de vierkoppige PVV-delegatie in het EP, keert na de verkiezingen woensdag terug in de Tweede Kamer. Madlener staat op de 8e plaats van de PVV-kandidatenlijst. De 40-jarige Van der Kammen, lid van de Provinciale Staten, staat op 32. Gezien de peilingen is het niet waarschijnlijk dat zij in de Tweede Kamer komt, aldus een woordvoerder maandag.

17.30 uur: Wijers: sterk middenkabinet is nodig – 
D66-prominent en oud-minister Hans Wijers pleit voor een sterk middenkabinet van vier partijen. Dat kan bestaan uit VVD, PvdA en D66 aangevuld met ofwel het CDA of GroenLinks. Wijers erkent dat de verschillen tussen PvdA en VVD groter zijn dan ooit. „Daarom is een sterk D66 nodig.” Die drie partijen - samen een paars kabinet, waarin Wijers zelf van 1994 tot 1998 minister was - heeft echter geen meerderheid in de Eerste Kamer. „Als het zo ligt, heb je niet veel fantasie nodig, dan zou het CDA erbij moeten”, zei Wijers maandag tegen het ANP.

16.11 uur: Rutte en Samsom in debat – Wie belandt er in het torentje: Rutte of Samsom? Maandagavond om 22.00 uur gaan de kemphanen met elkaar in debat in televisieprogramma Nieuwsuur. Het debat is vanaf 22.00 uur op deze pagina te volgen.

16.02 uur: Jongeren eens met CDA, PvdA en GroenLinks – Jongeren tussen de 6 en 18 jaar kunnen zich het meest vinden in de programma’s van CDA, PvdA en GroenLinks. Dat blijkt uit de maandag gepubliceerde Jeugdkieswijzer, waarin ruim 73.000 basisscholieren en middelbare scholieren naar hun mening is gevraagd over uiteenlopende onderwerpen. De ondervraagde jongeren blijken milieu en veiligheid de belangrijkste thema’s te vinden.

15.59 uur: Dibi gaat door tot het bitter eind – „We hebben er gezamenlijk een potje van gemaakt bij GroenLinks. Het had anders gemoeten, maar het heeft geen zin iemand individueel verantwoordelijk te noemen.” Dat zegt Tofik Dibi, die zelf zijn partij op stelten zette door (tevergeefs) een gooi te doen naar het lijsttrekkerschap. „We zijn nu collectief verantwoordelijk om alles waar GroenLinks voor staat op de voorgrond te plaatsen. We gaan echt door tot het bittere eind. Ik wil een laatste een oproep doen aan de kiezer: vergeet het gedoe.”

15.47 uur: Analyse over neergang CDA – De CDA-achterban kalft in rap tempo af, maar de weggelopen kiezers komen niet terecht bij de twee andere christelijke partijen, ChristenUnie en SGP. Toch hoeven die twee partijen niet meteen te vrezen dat hun hetzelfde lot is beschoren. Lees hier de analyse van RD-journalist Kees de Groot.

15.39 uur: Nepposters VVD met nazi-tekst – Er is beroering ontstaan om niet-echte campagneposters met daarop de tekst ”Arbeid maakt vrij”, dat verwijst naar de tekst boven de ingang van vernietigingskamp Auschwitz. De posters hingen op het station Nijmegen. De VVD noemt de posters smakeloos.

15.25 uur: „Geruzie tussen VVD en PvdA slecht voor formatie” – 
Iedere dag dat het moddergooien tussen VVD-leider Rutte en PvdA-leider Samsom doorgaat, wordt de formatie langer en moeilijker, zo voorspelt Sybrand van Haersma Buma in een interview met nu.nl. De CDA-voorman is ervan overtuigt dat zijn partij meer zetels gaat halen dan de 13 in de peilingen.

14.15 uur: Motorbezitter stemt CDA – 
CDA-stemmers zijn motormuizen. In gemeenten waar veel mensen een motor hebben, stemmen veel mensen CDA. In gemeenten waar er juist weinig motoren zijn, komt D66 beter uit de verf. Dat blijkt uit een analyse van cijfers van het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) en de Kiesraad. In gemeenten zoals Dalfsen en Boekel zijn relatief veel mensen eigenaar van een motor, namelijk 80 en 74 op de duizend inwoners. En in dezelfde gemeenten stemmen veel mensen CDA. De christelijke partij haalde in de beide gemeenten respectievelijk liefst 30 en 28 procent van de stemmen.

13.40 uur: Donderdag mogelijk overleg fractievoorzitters –
De nieuwe fractievoorzitters van de woensdag gekozen partijen in de Tweede Kamer gaan mogelijk donderdagmiddag bij Kamervoorzitter Gerdi Verbeet met elkaar om de tafel om te praten over de verkiezingsuitslag en de procedure rond de formatie. Verbeet zal donderdagochtend telefonisch eerst polsen of er behoefte is aan zo’n overleg, bevestigt haar woordvoerder maandag.

13.27 uur: Sap zet in op paarsplus –
Jolande Sap van GroenLinks pleit voor paarsplus omdat een links kabinet niet meer mogelijk lijkt. Ze waarschuwt voor een centrumrechts kabinet van PvdA, VVD, CDA en D66. Een links kabinet heeft nog steeds de voorkeur van GroenLinks, maar dat lijkt gezien uitspraken van VVD en D66 niet meer mogelijk.

13.05 uur: Wilders: Rutte breekt Nederland af –
Premier Rutte breekt Nederland af, „hij is een soort omgekeerde Drees”, zei PVV-leider Wilders maandag bij RTLZ. Volgens de PVV snijdt de VVD 6 miljard in de langdurige zorg, waarvan 4,5 miljard de zorg rechtstreeks raakt. „Dat betekent dat de VVD de ouderenzorg afschaft, de aow-leeftijd verhoogt, de verzorgingshuizen aanpakt, de thuiszorg afschaft. De VVD breekt de zorg in Nederland af”, concludeert Wilders.

12.20 uur: Cameron steunt Slob – 
De Britse premier David Cameron heeft de ChristenUnie maandagochtend een hart onder de riem gestoken. „Hij heeft vanochtend een verklaring uitgegeven waarin hij steun uitspreekt voor ChristenUnie-lijsttrekker Arie Slob”, aldus een opgetogen woordvoerder van de partij van Slob.
Cameron en Slob kennen elkaar door hun samenwerking in de fractie van de Europese Conservatieven en Hervormers (ECR), legt de zegsman uit. Cameron liet de verklaring door zijn staf in Londen naar Den Haag sturen: „Arie Slob heeft een echte vastbeslotenheid laten zien om een sleutelrol te spelen in het leiden van Nederland door de huidige crisis”, aldus de Britse premier.

11.56 uur: Spruyt voert CDA-campagne – Het CDA heeft een ‘pleitbezorger’ in de persoon van conservatief en Wartburgdocent Bart Jan Spruyt. Al zijn volgers op Twitter worden overspoeld met gratis stemadviezen: „Christelijke stemmers voor wie het algemeen belang boven partijbelangen en -belangetjes gaat, stemmen nu CDA”, „Grote meerwaarde van CDA binnen coalitie van verder paarse partijen is (o.a.) voorkomen dat die fundamentele vrijheden afschaffen/beperken” en „Kortom, iedere Nederlander (christelijk of niet) die voor democratische rechtsstaat is, moet (zeker nu) gewoon weer op CDA stemmen.” Spruyt spaart ook de partij waar hij vroeger zijn stem op uitbracht, niet: „En mijn vrienden van de SGP moeten afleren woord met hoofdletter te spellen en dat woord (en zelfs ”Gods belang”) voor partij te claimen” en „SGP’ers die het heilige voor zichzelf claimen (en dat in de politiek!) zijn gewoon Kuyperianen.”

11.31 uur: Toekomst christelijke politiek – Is er nog toekomst voor christelijke politiek? Maandagavond is er in de Westerkerk in Gouda een bijeenkomst met dit thema. Onder anderen Pieter Jan Dijkman (hoofdredacteur van Christen Democratische Verkenningen) spreekt er.

11.15 uur: Foto’s van SGP bij kazerne – Bekijk hier een serie foto’s van de SGP-campagne bij de Kromhout Kazerne in Utrecht.
10.55 uur: Verkiezingsdag koud en nat – Woensdag wordt een koude en natte dag. Dat verwacht Meteo Consult. RTL Nieuws schrijft erover. Koud en nat weer heeft doorgaans een negatief effect op de opkomst. Zo ook in 2010, toen de opkomst met 75 procent flink lager was dan de ruim 80 procent in 2006.

10.41 uur: Van der Staaij live bij GrootNieuwsRadio – SGP-lijsttrekker Van der Staaij is nu live bij de GrootNieuwsRadio. Luister <a href=“http://www.facebook.com/l.php?u=http%3A%2F%2Fwms4.streampartner.nl%2Fgrootnieuwsradio%3F.wma&h=2AQF3e0-e&s=1” rel=“external”>hier mee.

9.55 uur: Wilders over PVV – De PVV rekent woensdag bij de verkiezingen op een veel beter resultaat dan de peilingen nu doen vermoeden. Partijleider Wilders zegt maandag in De Telegraaf dat hij een zogenaamde ’gordijnbonus’ verwacht van minstens vier zetels.

9.25 uur: Rutte: paars onwaarschijnlijk – VVD-leider Mark Rutte noemt een paarse coalitie –waarin de VVD samenwerkt met de PvdA en D66– „hoogst onwaarschijnlijk” en „bijna onmogelijk”. Dat zei hij maandagochtend op Radio 1. Rutte stelde dat een paarse constructie „los van de inhoudelijke verschillen” ook nog eens „geen meerderheid heeft in de Eerste Kamer”. Dat betekent dat wetgeving niet door de Eerste Kamer komt, constateert de VVD’er. VVD, PvdA en D66 hebben samen 35 van de 75 zetels in de Eerste Kamer. Zou er een coalitie komen met het CDA dan kan die rekenen op 41 zetels.

8.45 uur: Minister Schultz eens met Verbeet – VVD-minister Schultz van Haegen zei zondag het eens te zijn met Kamervoorzitter Verbeet om na de val van een kabinet niet automatisch nieuwe verkiezingen uit te schrijven. Verbeet pleitte vrijdag in het Reformatorisch Dagblad om na te denken over een vaste zittingstermijn voor de Kamer. 
8.15 uur: VVD en PvdA gelijk – De VVD en de PvdA staan gelijk in de peilingen op 35 zetels.

7.45 uur: Van der Staaij bij de kazerne – SGP-voorman Kees van der Staaij voert maandagmorgen campagne bij de Kromhoutkazerne in Utrecht onder het motto ”Geld erbij voor Defensie”.

7.00 uur: Samsom in de aanval – PvdA-leider Diederik Samsom heeft zondag tijdens een verkiezingsbijeenkomst in Drachten uitgehaald naar VVD en CDA. Die partijen zijn volgens hem verantwoordelijk voor 2 jaar „rechts rotbeleid” waarin de verschillen tussen mensen groter zijn geworden en „bruggen in Nederland zijn weggeslagen”.