De invasie in het tsarenrijk begon op 24 juni 1812. Het grootste leger dat Europa ooit had gezien, meer dan 600.000 man sterk, stak de rivier de Memel over, op weg naar Moskou.

Waarom eigenlijk? Aanleiding voor Napoleons veldtocht heten de Russische schending van de handelsblokkade tegen Engeland, en de weigering een paar jaar eerder van Rusland om Napoleon toestemming te geven met Anna Paulowna te trouwen. Ook wordt de grootheidswaan van de keizer vaak genoemd.

Journalist Angela Dekker reisde van Vilnius via Minsk, Smolensk en Borodino naar Moskou, en peilde de mening van de Russen over Napoleon nu. „Een crimineel die mijn land heeft aangevallen, maar met de staart tussen zijn benen moest terugkeren”, zegt een man in een wegrestaurant. Dekker deed verslag in het Historisch Nieuwsblad afgelopen juni.

Johan op de Beeck, auteur van het onlangs verschenen ”Napoleons nachtmerrie”, waagt zich niet echt aan een definitief oordeel over het waarom. Wel noemt hij Napoleons populariteit onder de soldaten als belangrijke omstandigheid. „Napoleons grootheid, de jarenlang opgebouwde roem was ook hun eigen trots als mens en soldaat. Zijn reputatie was het gemeenschappelijk bezit van alle soldaten.”

Giftig drinkwater

Maandenlang heeft de keizer gewerkt aan de voorbereiding van de veldtocht, aan de levensmiddelenvoorziening, de opstapeling van voorraden, reserves aan kleding, ondergoed, schoeisel, de aanleg van wegen en bruggen. Hij brengt een mensenmassa op de been bestaande uit Fransen, Duitsers, Pruisen, Polen, Nederlanders, Italianen, Oostenrijkers, Zwitsers, Kroaten en Spanjaarden.

Op 24 juni 1812 vertrekt de Grande Armée. Voor het leger ligt een leeg landschap: zandige heuvels, sombere bossen, martelend eentonig door steeds diezelfde horizonten. Drinkwater is er niet. De soldaten lessen hun dorst bij de vuilste plassen, met allerlei ziekten als gevolg. Zelfmoorden zijn aan de orde van de dag.

En dan de ontwijkingstactiek, die de Russen toepassen, en waar Napoleon geen rekening mee heeft gehouden. De uitwerking is verlammend: het gevoel dat de vijand steeds in de buurt is en telkens weer ontsnapt. De lichte cavalerie dringt dorpen binnen, waar de kozakken juist zijn weggeglipt – de huizen in as achterlatend, de waterbronnen vergiftigd.

Eindelijk, bij de vestingstad Smolensk, vindt op 17 augustus de eerste slag plaats, gewonnen door Napoleons mannen. Een dag later laat de keizer de vestingstad met z’n 38 uitkijktorens in vlammen opgaan. De buitenwijken zijn rokende puinhopen, geroosterde lichamen liggen overal. Ze worden in putten gegooid. De Duitse generaal Hochberg vertelt: „Men had mij een put aangewezen, die vrij van lijken zou zijn. Maar welk een verrassing, toen ik in mijn waterfles op een dag vele vieze vezels ontdekte.” De soldaten krijgen onder hun armen pijnlijke abcessen die opengesneden moeten worden.

Dode paarden

Het Franse leger nadert Moskou. De bloedigste slag vindt plaats bij het dorp Borodino: een gevecht tussen de Franse indringers, die zich te ver in Rusland hebben gewaagd, en de Russen die –met de rug tegen de muur– de oude tsarenstad verdedigen. Er nemen ongeveer 250.000 soldaten deel aan de slag. Na afloop tellen de Fransen 35.000 doden, de Russen 45.000.

Voor de duizenden gewonden zijn er niet genoeg arsten. Getuigen melden dat nog weken later gewonden over het slagveld kruipen. Ze houden zich in het leven met het stinkende vlees van dode paarden.

Het is een duurgekochte overwinning voor Napoleon. De Russen zijn verbaasd, schrijft de Nederlandse historicus J. Presser in zijn briljante Napoleonbiografie, „wanneer de afgetuigde Antichrist nochtans Moskou binnentrekt.” Op 14 september voor de poorten van het Kremlin aangekomen, treft de keizer tot zijn ontzetting een stad met honderden koepels in lichterlaaie.

Vooral de smadelijke aftocht, vijf weken later, is diep in het Europese geheugen verankerd. Het uitgehongerde leger, wat er althans van over is, wordt voortdurend bestookt door kozakken, die als gevaarlijke insecten op hun vlugge paardjes het leger omzwermen.

Bij de rivier de Berezina sluiten de Russen Napoleons mannen in. Ten minste 20.000 soldaten van de Grande Armée worden gedood of komen om in het kruiende ijs. Nog steeds zeggen de Fransen „C’est la Bérézina” als ze diep in de problemen zitten.

De armzaligen worden geteisterd door verschrikkelijke temperaturen. Met de woorden van Presser: „In die ijzige koude daalt spookachtig als een lijkwade het zwijgen neer op het stervende leger, dat in een donkere hoop over de blanke vlakte trekt. Men hoort niets meer, geen menselijk geluid, geen vogel, alleen het knerpen van de stappen in de sneeuw en het piepen van de wielen.”

Op 9 december arriveert de uitgehongerde, in lompen gehulde horde in het Franse hoofdkwartier in Vilnius. Van het meer dan 600.000 man tellende leger zijn niet meer dan 50.000 soldaten over.

De keizer heeft enkele dagen daarvoor zijn troepen al verlaten, op weg naar Parijs. Daar begint hij aan de opbouw van een nieuw leger.

Lees ook Kinderen van 1812, recensie van Oorlog en vrede door L. N. Tolstoj

Verder lezen over Napoleon

Dit jaar is het 200 jaar geleden dat Napoleon de oorlog verklaarde aan Rusland. Met zijn multinationale Grande Armée trok hij ten strijde tegen Moskou. Over de oorlog van 1812 zijn bibliotheken volgeschreven. Een klassieker is ”1812. Napoleons fatale veldtocht naar Moskou”, van Adam Zamoyski dat in 2005 in het Nederlands werd vertaald. Pas verscheen ”Napoleons nachtmerrie. Hoe de keizer en zijn soldaten ten onder gingen in Rusland”, van Johan op de Beeck. Interessant is de weblog van dr. Elze Luikens, waarin geregeld stukken worden gepubliceerd over de keizer en zijn relatie tot Nederland (elzeluikens.wordpress.com).

Informatie over activiteiten rond Napoleon wereldwijd geeft napoleon.org. Stichting Thema Tijdschriften heeft zes nummers uitgebracht over Napoleon en Nederland.

www.thematijdschriften.nl