„Het is van geen enkel nut”, zegt de Duitse natuur­kundige Heinrich Hertz over radiogolven als hij die in 1887 ontdekt. Hij kan niet bevroeden dat de Italiaan Guglielmo Marconi een paar jaar later met een nuttige toepassing zal komen. Hertz ziet zijn experiment slechts als bevestiging van bestaande wetenschappelijke theorieën. „Mysterieuze elektro­magnetische golven kunnen we met het blote oog niet zien, maar ze zijn er wel.” Als een van zijn studenten hem vraagt: „Wat nu?”, antwoordt hij: „Niets, denk ik.”

In 1894 verandert dat. Een jonge Italiaanse ingenieur gaat met de ‘hertzgolven’ experimenteren. De 20-jarige Marconi verdiept zich in deze techniek. Tussen kisten met zijderupsen op de zolder van de villa van zijn familie heeft hij een laboratorium. Uitgerust met een morsesleutel en een primitieve zender probeert hij signalen te verzenden vanuit de raam­opening. Hij geeft drie tikken – morsecode voor de letter s. Zijn broer Alfonso staat een paar honderd meter verderop met een elektrische bel als ontvanger. Hij wuift met een witte zakdoek. Het signaal is ontvangen.

Pistoolschot

Nu een stap verder, vindt Marconi. Kan het radiosignaal ook dwars door een heuveltje gaan? Alfonso verwijdert zich tot op 2 kilometer afstand. Aan de andere kant van een heuveltje. Als antwoord op het radiosein echoot een pistoolschot in het dal. De radio is geboren. De innovatieve Italiaan weet het: met radio is meer te doen; het is een soort draadloze telegrafie.

Binnen twee jaar begint Marconi een eigen bedrijf. Hij woont dan in Engeland. Daar is meer enthousiasme voor zijn ambitieuze plannen dan in zijn geboorteland. Hij verbetert er zijn ‘radio’. De afstanden die de golven overbruggen, worden steeds groter.

De aandacht van het publiek voor zijn uitvinding groeit eveneens. Op 12 december 1896 houdt Marconi in Londen de eerste openbare demonstratie van de radio. De pers is lovend. De Italiaan wordt in krantenkoppen geroemd als de ”uit­vinder van de draadloze telegraaf”.

Gedreven door de publiciteit vervolgt Marconi zijn jacht op radiorecords. Hij wil zijn signalen over het water en voorbij de horizon sturen. Alles lukt. Maar voor de meeste wetenschappers is er één grens: de oceaan. De radiosignalen zullen de overkant niet bereiken vanwege de kromming van de aarde, verwachten ze.

Maar Marconi wil daar niet van weten en laat zich niet uit het veld slaan. Eind 1901 snoert hij criticasters de mond. De letter s overbrugt de Atlantische Oceaan van Engeland naar Newfoundland (Canada). Met de bekende woorden „Kun je iets horen, mister Kemp?” overhandigt Marconi de radio-ontvanger aan zijn assistent

Lange kat

In de eerste jaren krijgt de radio vooral betekenis als vervanger van de telegraaf. De kabels kunnen opgeborgen worden. Het verzenden van boodschappen is nu immers draadloos mogelijk. Albert Einstein (1879-1955) legt het verschil tussen radio en telegrafie op aansprekende manier uit: „De telegraaf is een soort heel, heel lange kat. Je trekt aan zijn staart in New York, en zijn kop miauwt in Los Angeles. Begrijp je? De radio werkt op precies dezelfde manier: je stuurt hier signalen, je krijgt ze daar. Het enige verschil is dat er geen kat is.”

Draadloze telegrafie blijkt ook al snel bruikbaar voor contact met schepen. Zo kan het dat de Titanic in 1912 aan zijn reis begint met radio-operators aan boord. De 
operators zijn officieel in dienst van de firma van Marconi. Tijdens de ondergang zendt het onzinkbaar geachte schip een continue stroom aan noodsignalen uit. Over de radio. De Carpathia snelt te hulp.

Uiteindelijk danken 703 schipbreukelingen hun leven aan de apparatuur van Marconi. Na aankomst van de overlevenden spreekt een Britse hoge post­beambte zich daarover uit: 
„Degenen die zijn gered, zijn 
gered door één man, Marconi… 
en zijn wonderlijke uitvinding.” Na de ramp worden radio’s op schepen verplicht gesteld.

Marconi’s vinding vormt het begin van een draadloos tijdperk. De eerste echte radio-uitzending heeft plaats op kerstavond 1906. Naast muziek –onder meer het lied ”Stille nacht”– klinkt een gedeelte uit de Bijbel. In een omtrek van enkele honderden kilometers zijn de signalen op te vangen.

Pas na de Eerste Wereldoorlog komen radio-uitzendingen voor informatie en entertainment meer en meer in gebruik. Radiostations schieten als paddenstoelen uit de grond. Ondertussen groeit Marconi’s Wireless Telegraph Company uit tot een toonaan­gevend bedrijf, dat uiteindelijk in 2006 ter ziele gaat.

In 1937 sterft Marconi op 63-jarige leeftijd na hartfalen. Als eerbetoon houden radiostations over de hele wereld twee minuten stilte. De ether is voor even zo stil als die was voor de uitvinding van Marconi.

Moordenaar opgepakt dankzij uitvinding

Aan het eind van zijn leven filosofeert Marconi over wat hij bereikt heeft met zijn uitvinding. „Heb ik de wereld goedgedaan, of heb ik een bedreiging toe­gevoegd?”

Heeft de radio goeds gebracht? Dat noodseinen bij schipbreuken al menig mensenleven hebben gered, is bekend. Maar ook op het gebied van de misdaad bewijst de radio zijn nut. Al in 1910 lost Scotland Yard voor het eerst met behulp van de radio een moordzaak op.

Een dokter uit Londen vergiftigt zijn vrouw en vertrekt met de noorderzon, samen met zijn geliefde. De kapitein op het schip waarmee hij vlucht, herkent de verdachte en verzendt seinen naar het vasteland. Scotland Yard neemt een snellere boot en pikt de voortvluchtige misdadiger op.

Aan foute praktijken op de radio heeft Marconi –pijnlijk genoeg– zelf meegewerkt. In de jaren dertig zet hij zijn eigen uitvinding in voor propaganda voor het fascistische regime van Mussolini.

Binnen reformatorische kerken wordt gewezen op de gevaren van de radio. Er zijn legio op entertainment gerichte, ‘lege’ radiozenders. Aan de andere kant biedt de radio ook kansen voor de kerk. Te denken valt aan vormen van kerktelefonie.

Sommige kerken gebruiken de radio ook voor evangelisatiedoeleinden. Zo is het Marconi zelf die in 1931 voor het eerst de paus, en daarmee de Roomse Kerk, op de radio introduceert. „Met de hulp van God, Die de mens zo veel mysterieuze natuurkrachten ter beschikking stelt, zal ik dit instrument klaarmaken voor gebruik. Het apparaat zal gelovigen de vreugde geven om te luisteren naar de stem van de Heilige Vader.”

Uiteindelijk geldt voor de radio hetzelfde als wat Reveilman Isaäc da Costa dichtte over de boekdrukkunst: „Ten hemel en ter hel.”

Uitvinder en fascist

Naast geniaal uitvinder was Marconi verbeten fascist. Hij zette zijn uitvinding –de radio– én zichzelf in om het fascisme te promoten. Sinds 1923 was hij aan­hanger van de ideologie. Marconi droeg de beginselen actief uit nadat hij in 1927 trouwde met gravin Maria Cristina Bezzi-Scali. Als getuige tijdens hun huwelijk trad niemand minder op dan de Italiaanse fascistische leider Benito Mussolini.

In 1930 benoemde Mussolini hem tot president van de Accademia d’Italia (Italiaanse Academie). Daardoor werd Marconi automatisch lid van de Gran Consiglio del Fascismo (Fascistische Grote Raad).

Dat de Italiaan de fascistische ideeën actief uitdroeg, blijkt uit het feit dat hij propaganda-artikelen in kranten schreef en profascistische redevoeringen op de radio hield.

Italiaanse troepen vielen in 1935 Ethiopië binnen en annexeerden het Afrikaanse land. Een wereldwijde veroordeling van Italië volgde. Marconi hield vele radiotoespraken waarin hij de aanval goedpraatte. De Britse BBC –de omroep die hij mede had gecreëerd– deed hem daarom in de ban.

Ook stak Marconi niet onder stoelen of banken dat hij anti-Joods was. In 2002 werd bekend dat hij als president van de Italiaanse Academie Joden weerde van hoge posten in de wetenschap.