„In deze explosieve tennisbal zijn metalen bolletjes verstopt”, zegt Mattijs Koeberg bij een vitrine driehoog in het gebouw van het Nederlands Forensisch Instituut (NFI) in Den Haag, terwijl hij het opengesneden projectiel laat zien. In de kast liggen tal van explosieven, zoals handgranaten, een gescheurde metalen buis, een autobom.

Koeberg, teamleider van de achtkoppige explosievengroep bij het NFI, pakt een autobom met een houten omhulsel. Het object is ongeveer net zo groot als een pak suiker. Bij de ontsteking zit een soort wekkertje. „Met zo’n bom is in Nederland een aanslag gepleegd op Engelse soldaten. De IRA gebruikte deze bommen bij zijn aanslagen. Het wekkertje, de memopark-timer, werd in Engeland veel gebruikt als parkeermeter.”

Vies

De explosievengroep van het NFI onderzoekt jaarlijks zo’n 200 zaken. In een derde van de gevallen gaat het om onderzoek van restanten na een explosie, in twee derde van de zaken betreft het niet-ontplofte (mogelijke) explosieven. Bij de niet-ontplofte voorwerpen gaat het vooral om illegaal vuurwerk.

De speurders van het NFI onderzoeken bijvoorbeeld explosies in het criminele milieu. „Denk aan een autobom met het explosief semtex. Kenmerk van zo’n bom is dat na de ontploffing de directe omgeving van het explosief totaal is vernietigd. Doorgaans gaat het dan om een straal van een derde van de grootte van het explosief. Dus bij een semtexbom ter grootte van een voetbal van 30 centimeter doorsnee gaan we ervan uit dat in een straal van 10 centimeter rond de bom werkelijk alles is vernietigd. Bij een bom van illegaal vuurwerk is dat anders. Daar vind je meestal nog wel sporen in de directe nabijheid van het explosief.”

Voor de NFI’ers is het de uitdaging om na een explosie van bijvoorbeeld een autobom toch een spoortje te kunnen vinden, legt Koeberg uit. „Probleem bij dit soort zaken is dat de omgeving een ravage is. Alles is vies en smerig. Er kan brand ontstaan. Dan worden sporen weggewist. Als een explosief in het water ligt, spoelen sporen weg. Toch hebben we vaak al genoeg aan een paar nanogrammen, miljardsten van een gram van een explosief.”

Voor het bepalen van de exacte bestanddelen van een explosief maken de speurders gebruik van geavanceerde apparatuur. Zo is er het LC-apparaat, bedoeld voor vloeistofchromatografie. „Het apparaat kan heel kleine hoeveelheden vloeistoffen scheiden.” De NFI gebruikte de techniek bijvoorbeeld bij het onderzoek naar de geruchtmakende explosie van een caisson bij het Zeeuwse Ritthem in september vorig jaar.

Een ander onderzoeksinstrument is de zogeheten massaspectrometer. „Dat apparaat kan het exacte gewicht van moleculen vaststellen. Zo kun je bijvoorbeeld de springstof TNT onderscheiden van asperine en heroïne van cocaïne.”

Niet alleen de exacte bombestanddelen, ook de ontsteking van het explosief en de wijze van het activeren van de bom zijn onderwerp van onderzoek, legt Koeberg uit. „De dader kan een bom activeren door middel van bijvoorbeeld het versturen van een sms’je of het indrukken van een knop. Een andere mogelijkheid is dat het slachtoffer zelf de bom in werking zet. Via bijvoorbeeld een bewegingssensor. Een handgranaat onder een auto kan met een draadje vastzitten aan een stoeptegel. Zodra er spanning komt op dat touwtje verdwijnt de trekpin uit de granaat en volgt een explosie.”

Rood draadje

Sinds vorig jaar beheert het NFI een digitaal systeem waarin kennis wordt opgeslagen over explosieven, verdachte pakketjes en bommeldingen. Dan gaat het bijvoorbeeld om foto’s, de bommelding, de bedreigde instantie. Het bomdatasysteem (BDS) moet ertoe leiden dat verschillende partijen in binnen- en buitenland snel informatie kunnen delen. De vier grootste gebruikers zijn de politie, de Explosieven Opruimingsdienst Defensie (EOD), de Koninklijke Marechaussee en het NFI.

Volgens Koeberg werkt het systeem „goed.” Of er obstakels zijn? „Het is van belang dat iedereen dezelfde terminologie hanteert. De beschrijving van een rood draadje moet telkens op dezelfde manier gebeuren, anders ontstaat er verwarring. Om fouten te voorkomen, is er een check ingebouwd.”

Niet elke partij die gebruikmaakt van het systeem heeft toegang tot alle informatie rond een explosiezaak. „Wij van het NFI hoeven niet op de hoogte te zijn van informatie over een slachtoffer of pleger van een bomaanslag. Voor ons is technische informatie over de explosie van belang.”

De NFI’ers zijn voldaan als ze er ondanks de chaos op de plaats van de ontploffing in slagen „een redelijk exacte” reconstructie te bieden, schetst Koeberg. „We kunnen dan bijvoorbeeld bepaalde soorten bommaterialen uitsluiten, vaststellen dat er bijvoorbeeld 1,4 tot 1,5 kilo van een bepaald explosief moet zijn gebruikt, dat een metalen doosje onderdeel was van de bom en dat er sprake was van een elektronische ontsteking. Al die informatie presenteren we in een rapport, bedoeld voor een strafzaak. Het openbaar ministerie kan zo’n rapport voor de bewijsvoering gebruiken.”

Poeders

De laatste jaren zijn er steeds meer mogelijkheden om een verband te leggen tussen een bom en spullen die elders zijn aangetroffen bij een verdachte, signaleert Koeberg. „Door verfijndere methoden kunnen we bijvoorbeeld een bomgrondstof als TNT beter analyseren. Zo kunnen we erachter komen dat TNT dat op verschillende plekken wordt gevonden, op dezelfde locatie gemaakt moet zijn. De politie kan daar bijvoorbeeld uit afleiden dat een bom vanuit een bepaalde criminele groepering moet komen.”

Meer dan nu wil de NFI na de melding van een verdacht pakketje analyses ter plekke verrichten, geeft de teamleider van de explosievengroep aan. „Denk aan verdachte laboratoriumpjes die bij mensen thuis worden gevonden. Wij willen graag, om de politie te helpen, onderzoek doen naar de originele poeders en vloeistoffen voordat die worden vernietigd.”

Zolder

Een fors deel van het werk van de bommenexperts van het NFI zit in het onderzoek van illegaal vuurwerk, al dan niet ontploft. „Het gaat bijvoorbeeld om aan elkaar geplakte spullen. Mensen experimenteren op zolder met stofjes. Dat kan kwajongenswerk zijn. Jongelui willen bijvoorbeeld een vuilnisbak of een verkeersbord opblazen. Het komt ook voor dat mensen anderen met zo’n explosief het leven zuur willen maken.”

Niet alle vreemde potjes, raadselachtige flesjes en verdachte pakketjes bevatten een gevaarlijk mengsel. „We treffen in zogenaamde explosieven ook bakmeel of zand aan. Toch is het wel degelijk strafbaar een nepexplosief te gebruiken. Met zo’n ding kan mensen immers angst worden aangejaagd.”

Verdachte pakketjes

In het Gelderse dorp Heelsum werden ruim een week geleden zes huizen ontruimd na de vondst van een verdacht pakketje. Uiteindelijk bleek het loos alarm. De opgetrommelde Explosieven Opruimingsdienst Defensie (EOD) concludeerde dat het pakketje geen explosief bevatte.

De EOD krijgt in Nederland jaarlijks zo’n 2000 meldingen over gevonden explosieven en verdachte pakketjes. EOD’ers ruimen onder meer niet-ontplofte vliegtuigbommen en materiaal van grondtroepen uit de Tweede Wereldoorlog.

Ook het Nederlands Forensisch Instituut (NFI) doet onderzoek naar bommen en granaten. Maar dat zijn dan exemplaren die bijvoorbeeld opduiken in het criminele milieu en worden gebruikt bij aanslagen. Zo was het NFI betrokken bij het speurwerk naar de aanslag met een granaat op de rechtbank in Amsterdam in september vorig jaar. Ook verleende het instituut assistentie bij het onderzoek naar de geruchtmakende explosie van een caisson in het Zeeuwse Ritthem, eveneens in september vorig jaar.