Besef goed: dit is het middelpunt van de wereld. Burgers die in de gouden eeuw het stadhuis van Amsterdam binnenlopen, krijgen het stevig ingeprent. Bij binnenkomst valt hun oog op een beeld van Atlas, die de wereldbol schraagt. In de vloer van de Burgerzaal zijn drie grote cirkels ingelegd: kaarten van het oostelijk en het westelijk halfrond en een sterrenkaart. Draaien ze hun hoofd om, dan zien ze boven de ingang de Stedenmaagd van Amsterdam, neerkijkend op de wereld aan haar voeten. De imposante burgerzaal heeft met zijn beeldhouwwerk en schilderkunst een duidelijke boodschap: welkom in Amsterdam, u bent in het centrum van het universum.

De Burgerzaal veranderde in 1808 van rol toen de 29-jarige Lodewijk Napoleon (1778-1846) er zijn intrek nam als koning van Holland. Hij maakte van het trotse stadhuis zijn koninklijk paleis en richtte het in volgens de Franse smaak van die tijd.

Dicht bij het volk

Keizer Napoleon had zijn jongere broer in 1806 tot koning van Holland benoemd. Een taak die deze uiterst serieus nam. De koning ging op taalles om het Nederlands onder de knie te krijgen. Nederlandse accenten gingen hem echter niet makkelijk af. Bij een toespraak in Amsterdam zou hij zichzelf „konijn van Olland” hebben genoemd – een grappige anekdote, ook al is hij historisch niet bewezen.

Lodewijk Napoleon wilde dicht bij het volk staan, zegt kunshistorica Renske Cohen Tervaert, als wetenschappelijk medewerker betrokken bij de expositie. Volgens haar bestaan er twee verhalen over de vorst. „Na de periode 1810, als Lodewijk Napoleon gedwongen afstand van de troon doet, zie je dat hij in geschiedenisboeken wordt afgedaan als de lamme koning. Een man zonder ruggengraat die danst naar het pijpen van zijn broer. Zijn handtekening is geen kordaat „Louis”, maar ziet er bibberig uit. Dat geeft wel wat aan.”

De laatste jaren valt er een nieuw geluid te horen, en dat is het tweede verhaal. Cohen Tervaert: „Onderzoekers hebben gekeken naar zijn invloed, en die is groot geweest. Lodewijk Napoleon was een ijverige man. Hij stond op als de zon opkwam, verwerkte tientallen decreten per dag. Hij was een man met ambitie die een goede koning zijn voor dit land wilde zijn. Ook was hij een betrokken koning. Dat bleek bijvoorbeeld na de Leidse kruitramp in 1807. Door de ontploffing van het schip met buskruit vielen 151 doden. Toen de koning ervan hoorde –hij woonde nog in Den Haag– vertrok hij direct met de koets naar de sleutelstad. Hij was er diezelfde avond om met de mensen te spreken en om bevelen uit te delen.”

Etiquetteboek

In de catalogus die bij de expositie verschijnt schrijft Cohen Tervaert, samen met Aagje Gosliga, over de transformatie van stadhuis naar paleis. De kunsthistorica wijst erop dat Lodewijk Napoleon, evenals zijn broer, een nieuwe vorm van koningschap moest ontwikkelen. „Ze waren van afkomst maar simpele jongens uit Corsica, geen erfelijke koningen met blauw bloed in de aderen. Ze moesten dus op hun eigen manier het keizer- en koningschap vormgeven, en zochten naar middelen om dat te kunnen bewerkstelligen. De empirestijl die Napoleon en Jose­phine ontwikkelden, verspreidde zich over het continent, doordat Napoleon overal familieleden benoemde die deze stijl overnamen. Zo liet hij een etiquetteboek opstellen waarin precies was beschreven wat er gebeurde als hij opstond, wie bij welke gelegenheid op welke stoel mocht zitten enzovoort. Dat boek, ”Etiquette Impériale” geheten, heeft Lodewijk Napoleon als voorbeeld gebruikt. Het verscheen kort na zijn aankomst al in het Nederlands. In het Koninklijk Huisarchief ligt een mooi exemplaar van het Franse boek, met aantekeningen. Leuk om te zien dat in dat exemplaar van ”keizer” overal ”koning” is gemaakt. Ook andere dingen werden aangepast.”

Een groot deel van de meubels van Lodewijk Napoleon werd uit Frankrijk gehaald. De meeste zijn echter exclusief gemaakt door Hollandse meubelmakers. Deze werkten veelal naar prentenboeken die in Frankrijk werden uitgegeven, legt Cohen Tervaert uit. „We weten dat een aantal meubels letterlijk van die prenten is gekopieerd. De prenten lagen in de ateliers, bijvoorbeeld van Carel Breytspraak (1769-1810), de belangrijkste Amsterdamse meubelmaker die aan het paleis heeft geleverd.”

Hoewel Nederland er financieel niet goed voorstond, gaf Lodewijk Napoleon veel geld uit aan z’n hofhouding. Cohen Tervaert: „Een fraaie hofhouding hoorde bij een koning. De kosten van de verbouwing en inrichting van het Koninklijk Paleis bedroegen uiteindelijk het aanzienlijke bedrag van 1.040.342 gulden. Dat is vergelijkbaar met ruim 7 miljoen euro vandaag de dag. Aan de inrichting en de hofhouding van alle paleizen in Nederland heeft hij ongeveer 31 miljoen euro uitgegeven, heb ik berekend. Met de grote restauratie in de jaren 2005 tot 2009 is het hele interieur van het paleis opnieuw bekleed. De stoelen die je hier ziet worden, anders dan in een museum, nog steeds gebruikt. Ze mogen natuurlijk niet versleten zijn als je er drie keer op hebt gezeten.”

Klokken

De expositie die eind volgende week van start gaat toont de hoogtepunten uit de collectie empiremeubilair van het paleis. Een belangrijk onderdeel zijn de schitterende empireklokken. Deze waren niet alleen bedoeld om de tijd af te lezen, maar dienden ook als statussymbool en pronkstuk, zegt de kunsthistorica. „De klokken zijn gebaseerd op vormen uit de architectuur. Allerlei symboliek uit de klassieke oudheid en eigentijdse schilderijen werd erin verwerkt. De duurste pendule in het paleis is een klok met de voorstelling van Napoleon als Caesar, aangekocht voor een bedrag van 4200 gulden. Een mooi voorbeeld van een klok met een toepasselijke symboliek is de pendule ”Studie en lichtzinnigheid” uit de salon van de kroonprins. Het feit dat Studie zich in de afgebeelde scène niet laat afleiden door Lichtzinnigheid moest een wijze les zijn voor de jonge prins.”

Cohen Tervaert vindt ook de zes kroonluchters in de burgerzaal heel bijzonder. „Kroonluchters waren in die tijd van brons gemaakt, dat was een Franse specialiteit. Al het bronswerk kwam uit Frankrijk, ook de pendules, en de meeste kroonluchters. In Nederland waren echter geen goede bronswerkers. Daarom zijn deze kroonluchters niet van brons, maar van blik gemaakt, door een Amsterdamse blikslager. De Franse kroonluchters waren te duur, die konden ze niet betalen. Bezoekers zeggen vaak: Hé, dit lijkt wel art nouveau. Ze doen heel modern aan.”

Op de expositie wordt een aantal invloedrijke beleidsterreinen van Lodewijk Napoleon belicht aan de hand van korte filmpjes. Dat die invloed niet mis is, blijkt uit de bijdrage van Eveline Koolhaas-Grosveld aan de catalogus. Lodewijk Napoleon voerde een landelijk uniform belastingstelsel door, richtte een ministerie van Waterstaat op, een ministerie van Eredienst, hervormde het schoolwezen, moedigde ambachten, kunsten en wetenschappen aan en –niet te vergeten– voerde een uniform burgerlijk wetboek in. Koolhaas-Grosveld concludeert dan ook dat de regering van Frans-Hollandse vorst „krachtige nieuwe impulsen heeft gegeven aan het staatsvormings- en moderniseringsproces van Nederland in de vroege negentiende eeuw.”

Koning Lodewijk Napoleon en zijn Paleis op de Dam

Prins Willem-Alexander opent volgende week donderdag de tentoonstelling ”Koning Lodewijk Napoleon & zijn Paleis op de Dam”. Deze zal tot en met 16 september in het Koninklijk Paleis Amsterdam te zien zijn.

De expositie gaat terug naar de beginjaren van het gebouw als koninklijk paleis. Aan de hand van minidocumentaires, kunstvoorwerpen en kenmerken in het gebouw zelf wordt een beeld geschetst van de manier waarop Lodewijk Napoleon leefde en het stadhuis inrichtte als paleis. Hij vaardigde beleidsmaatregelen uit die tot op heden merkbaar zijn, zoals de centralisatie van de waterschappen en de oprichting van het Koninklijk Museum, voorloper van het huidige Rijksmuseum. Voor kinderen is er een audiotour ontwikkeld waarmee ze, aan de hand van Lodewijks tweede zoon, het gebouw worden doorgevoerd.

www.paleisamsterdam.nl