Bevlogen theoloog staat midden op straat
AMSTERDAM – „Ik ben nog steeds een dominee, eentje met de haren in de wind: midden op straat in gesprek met de tijdgeest.” Dat zei CNV-voorzitter Jaap Smit vrijdag in Amsterdam ter gelegenheid van de presentatie van de bundel ”Bevlogen theologen”, met daarin vijftien portretten van geëngageerde predikanten uit de negentiende en de twintigste eeuw.
Smit, sinds 2010 voorzitter van het CNV maar nog steeds zo nu en dan ook in domineestoga, zet zijn toegevoegde waarde als theoloog binnen de vakbeweging uiteen. „Ik gooi wel eens vreemde stenen in de vijver. Vaak gaat het om centen en procenten. Maar dat zijn niet de eigenlijke thema’s die mensen bezighouden. Toen ik onlangs met vrachtwagenchauffeurs sprak, kwam naar boven dat ze zo nu en dan eens in hun eigen bed willen slapen. Het gaat niet in de eerste plaats om koopkracht, maar om leefkracht. Mijn interesse daarvoor komt een beetje voort uit mijn achtergrond als theoloog.”
Tijdens het symposium, georganiseerd door het Historisch Documentatiecentrum, de theologische faculteit van de Vrije Universiteit en uitgeverij Verloren, presenteren de redacteuren dr. Rolf van der Woude en dr. Paul Werkman hun brede palet van illustere voorgangers van Smit. Zij variëren van de gereformeerde predikant J. C. Sikkel tot Koos Koster, die meer sociaal werker en journalist was dan theoloog en in 1982 in Latijns-Amerika werd vermoord. Deze theologen waren heel verschillende types en kozen voor oplossingen die correspondeerden met het socialisme of het neocorporatisme, de opvatting dat staat en maatschappelijke organisaties samen oplossingen moeten creëren.
Orthodoxiescore
Dr. Van der Woude en dr. Werkman relateren de maatschappelijke en politieke keuzes van de onderzochte theologen ook aan hun „orthodoxiescore.” Zij stellen vast dat de trendlijn duidelijk van orthodox naar vrijzinnig loopt. „De verklaring daarvoor is dat de Hervormde Kerk in de negentiende eeuw nog voluit een publieke kerk was, die sociaal-maatschappelijk relevant wilde en kon zijn. De theologen zagen zichzelf toen onder andere als volksopvoeders. In de 20e eeuw kwam de kerk op sociaal-maatschappelijk gebied steeds meer aan de zijlijn te staan. De staat reguleerde hoe langer hoe meer het maatschappelijk leven.”
Professionals namen in de zuilorganisaties de taken van de predikanten over. „Na de Tweede Wereldoorlog maakte de economische hoogconjunctuur de verzorgingsstaat mogelijk. Orthodoxe predikanten trokken zich terug op hun gemeentearbeid. Maar volmaakt werd de verzorgingsstaat nooit. De nieuwe generatie bevlogen theologen hield zich bezig met de bewapeningswedloop, de arme kant van Nederland en de derdewereldproblematiek. Vrijzinnigheid, maatschappijkritiek en linkse politiek gingen bij hen hand in hand.”
Toekomst
Prof. dr. J. S. Reinders, hoogleraar ethiek aan de Vrije Universiteit, stelt in zijn verhaal kritische vragen bij de bepaling van wat een „bevlogen theoloog” was. „De redacteuren hebben gekeken naar hoe theologen zich verhielden tot de gestage ontwikkeling van het sociaaleconomische vraagstuk: van de sociale kwestie op weg naar de Nederlandse welvaartsstaat.”
Voor prof. Reinders is een bevlogen theoloog iemand die de eigen tijd scherper doorziet dan de meeste tijdgenoten. „Zo gezien is een bevlogen theoloog iemand die een scherp oog heeft voor de problematiek die uiteindelijk de toekomst van deze maatschappij gaat bepalen. De redacteuren hadden ook het postkolonialisme als vernieuwend paradigma kunnen kiezen. Dat gezichtspunt zou naar prof. J. Verkuyl als bevlogen theoloog hebben geleid. Voor hele generaties gereformeerden ging maatschappelijke vernieuwing gepaard met de bevrijding uit het gereformeerde diensthuis en is H. M. Kuitert de held.”
Prof. Reinders heeft niets tegen theologen die zich concentreren op hun taak als pastor. „Maar ze lopen wel de kans zich nolens volens te voegen in de positie die de heersende maatschappelijke orde hun toewijst. Bevlogen theologen daarentegen zoeken het punt op waar de heersende orde schuurt, zeggen dan wat er gezegd moet worden en voegen de daad bij het woord. Zij bepreken de wereld omdat ze van hem houden, dat is essentieel.”
Evenals prof. Reinders vindt prof. dr. Ruard Ganzevoort, hoogleraar en senator voor GroenLinks, de invalshoek in de bundel te smal. De oud-predikant noemt onder meer de ecologische crisis „heel wezenlijk, zeker op de langere termijn.”
Niettemin voelt hij zich geïnspireerd door de radicaliteit van de vijftien geportretteerde voorgangers. Hij ziet drie rollen voor een theoloog: vertolker, visionair en criticus. „De profetische rol is essentieel, maar is niet voorbehouden aan christenen.”
