Jaarlijks komen tientallen criminelen onder tbs uit doordat ze weigeren aan gedragskundig onderzoek mee te werken. Zo kreeg een van de ontvoerders van een zevenjarig meisje uit Ede geen tbs. De zaak tegen Robert M. toont aan dat rechters bij de beoordeling van de vraag of tbs gerechtvaardigd is, niet louter afhankelijk zijn van volledige medewerking van de verdachte.

Van der Wolf, die twee jaar lang als stagiair klinisch psycholoog-onderzoeker in de toenmalige tbs-kliniek Flevo Future werkte en vorige week met zijn proefschrift ”Tbs. Veroordeeld tot vooroordeel” zijn doctorstitel haalde aan de Erasmus Universiteit, juicht het toe dat rechters niet alleen afhankelijk zijn van volledige medewerking van een verdachte.

„Mijn onderzoek wijst uit dat de kwaliteit van het tbs-systeem waarmee we mensen met een persoonlijkheidsstoornis behandelen heel goed is. We kunnen deze groep mensen opsluiten, behandelen en op die manier de maatschappij tegen hen beschermen. In de meeste Angelsaksische landen wordt iemand met een persoonlijkheidsstoornis gewoon slecht verklaard. In Zweden bijvoorbeeld komen gevaarlijke zedendelinquenten na hun straf gewoon weer op straat, zonder te zijn behandeld. Uit onderzoek blijkt dat behandelde tbs-patiënten veel minder vaak opnieuw in de fout gaan dan daders die alleen maar een celstraf hebben uitgezeten.”

Tbs’ers die niet terugkeren van verlof zorgen anders wel voor veel onrust.

„Ik kan me de woede van de samenleving over niet teruggekeerde tbs’ers wel voorstellen. Maar mensen, ook tbs’ers, zijn moeilijk te voorspellen. De kunde van behandelaars of van hen die moeten beoordelen of een tbs’er op verlof mag, heeft haar grenzen. Het tbs-systeem is uit angst dat dingen misgaan steeds verder op slot gegaan. Psychiaters en rechters durven steeds minder snel een tbs’er vrijheden te geven, omdat ze niet het risico willen lopen dat de maatschappij in opstand komt als zo’n ex-tbs’er in de fout gaat. Ik vind dat een kwalijke ontwikkeling, want daardoor blijven patiënten soms veel te lang onterecht vastzitten.

Je kunt van behandelaars nooit verwachten dat zij tot in de finesses kunnen voorspellen wat een uitbehandelde patiënt gaat doen als hij op verlof buiten de kliniek mag. Het systeem is erbij gebaat om uiteindelijk daadwerkelijk te kijken of de behandeling is geslaagd. Daarvoor is het hoe dan ook nodig dat een tbs’er vrijkomt en zijn eigen verantwoordelijkheid terugkrijgt.”

Van der Wolf bestrijdt dat de beslissing tot verlof een soort nattevingerwerk is. „Het tbs-systeem is zo goed vanwege de geleidelijkheid. De patiënt krijgt eerst meer vrijheid binnen kliniek, vervolgens mag hij een rondje eromheen lopen. Daarna op begeleid en dan op onbegeleid verlof. Er worden steeds kleine stapjes gezet. Dat is ook nodig, want de patiënt is vaak al lange tijd niet buiten geweest. Bovendien bekijken behandelaars hun patiënten met argusogen. Iemand die voor het oog goed meewerkt maar daarvoor slechts gebruikmaakt van een misleidend masker, valt door de manier waarop behandelaars hem observeren tegenwoordig sneller door de mand.”

Van der Wolf erkent dat een systeem waarbij je daders van ernstige misdrijven hoe dan ook wilt behandelen een stuk tolerantie van de samenleving vraagt. „Dat is lastig, want de burgers krijgen via de media doorgaans alleen de incidenten waarbij het misgaat voorgeschoteld. Tbs’ers die in de fout gaan, zijn niet representatief voor de hele groep. Tbs blijft een uniek en waardevol systeem.”

U veronderstelt in uw onderzoek dat de duur van tbs-behandeling de afgelopen jaren is toegenomen doordat behandelaars in de kliniek hun oren te veel laten hangen naar het oordeel van de samenleving. Waarop baseert u dat?

„In de tbs-klinieken is geen rust. Steeds opnieuw wordt het beleid van bovenaf veranderd, zonder dat bestaand beleid grondig is geëvalueerd. Er is vaak sprake van incidentenpolitiek. Als een tbs’er in de fout gaat, schrikken behandelaars net zo hard als de samenleving. Ze durven voor hun patiënt veel minder snel verlof aan te vragen. Ze zijn bang om op een fout te worden afgerekend. Daardoor laten ze zich bij de beslissing tot het geven van verlof niet alleen leiden door hun wetenschappelijke inzichten, maar ook door angst.”

Je zou het ook verstandige voorzichtigheid kunnen noemen.

„Voor de kwaliteit van het systeem is het niet goed als we té voorzichtig zijn. Het rendement dat tbs kan hebben, wordt daardoor ingeperkt. Een tbs-behandeling kost de samenleving geld. Patiënten worden behandeld om ze weer te kunnen laten bijdragen aan de samenleving, niet om tot in lengte van jaren op kosten van de samenleving vastgehouden en behandeld te worden.”

Van der Wolf meent om die reden ook dat de longstay –een langdurig, soms levenslang verblijf– als aparte status moet worden afgeschaft. „Als mensen echt gevaarlijk zijn en door behandeling niet verbeteren, moeten ze natuurlijk niet worden vrijgelaten, maar daarvoor hoef je ze niet per definitie vast te houden in een aparte longstaykliniek. Je moet een tbs’er blijven prikkelen, omdat er altijd een kans is dat de behandeling aanslaat. De kliniek Veldzicht in Balkbrug heeft een eigen begraafplaats van patiënten die hun leven lang zijn behandeld zonder dat ze ooit het terrein af kwamen.

In het verleden is vanwege capaciteitsproblemen in bestaande tbs-klinieken gezocht naar een ruimte voor tbs’ers die naar de mening van deskundigen niet meer behandeld konden worden. Uit puur financiële motieven is toen gekozen voor een longstaykliniek. Dat vind ik kwalijk. We hebben mensen te snel opgegeven, en stukje bij beetje komen behandelaars daarvan terug. Een groot deel van degenen die in de longstay verblijven, is prima terug te plaatsen in een reguliere kliniek, de psychiatrie of de maatschappij.”

Waarop baseert u dat behandelaars hun patiënt te snel opgeven?

„Het gebeurt te vaak dat behandelaars direct na binnenkomst van een patiënt in een tbs-kliniek met hem of haar aan de slag gaan. Alle middelen worden ingezet, ook als iemand nog niet ontvankelijk is voor behandeling. Meestal heeft de tbs’er eerst al een gevangenisstraf uitgezeten. In de gevangenis is hij min of meer inactief gemaakt. In een tbs-kliniek moet hij wennen aan het idee dat er medewerking van hem wordt gevraagd. Daarvoor moeten behandelaars oog hebben. Zo niet, dan is het gevaar groot dat ze de patiënt te snel opgeven.”

U wilt af van de term tbs. Waarom?

„Terbeschikkingstelling is een term uit de negentiende eeuw, toen met de vrijheidsbeneming ook de rechteloosheid kwam. Dat is niet meer van deze tijd. Ik pleit voor ”plaatsing in een inrichting voor maatschappijgevaarlijke daders”. De nieuwe naam maakt de samenleving duidelijk dat de prioriteit van het systeem is om de maatschappij te beschermen. Het stigma van tbs is dat het een in-de-watten-legsysteem is en dat alle tbs’ers gewetenloze monsters zijn. Daar moeten we van af. Tbs is een ingrijpende sanctie, vooral door de onbepaalde duur ervan. Bovendien wordt de patiënt, in tegenstelling tot een verdachte die alleen celstraf krijgt, door zijn behandeling en gesprekken steeds herinnerd aan het misdrijf.”

Feiten tbs

Een rechter kan pas terbeschikkingstelling (tbs) opleggen als iemand met een psychische stoornis een ernstig geweldsdelict heeft gepleegd waarop minimaal vier jaar celstraf staat en waarbij de kans op herhaling van het misdrijf groot is. Bij gevangenisstraf met tbs wordt meestal eerst de celstraf uitgezeten. Pas daarna volgt tbs. Enerzijds om de samenleving tegen de persoon te beschermen, anderzijds om de delictpleger perspectief te geven op terugkeer in de maatschappij. Nederland telt zo’n 2000 tbs’ers.