Dat concludeert neerlandica Feike Dietz in haar proefschrift ”Literaire levensaders. Internationale uitwisseling van woord, beeld en religie in de Republiek” (uitg. Verloren, Hilversum), waarop zij deze week in Utrecht promoveerde.

Dietz onderzocht de netwerken van geïllustreerde religieuze literatuur aan de hand van de invloed van de Zuid-Nederlandse rooms-katholieke liefdesembleembundel ”Pia desideria” (Vrome wensen) uit 1624 van de Antwerpse missionaire jezuïetenpriester Herman Hugo.

In deze emblemen wordt de relatie tussen God en de gelovige allegorisch verbeeld in de vorm van twee kleine kinderen: de goddelijke liefde en de ziel. Er is volgens Dietz geen enkele ander embleemboek dat zo vaak is bewerkt in zoveel Europese landen.

Dietz concludeert dat confessies voorbeelden van geïllustreerde religieuze literatuur konden delen zonder dat er sprake was van direct contact tussen producenten uit die verschillende confessies. De rooms-katholieke en de protestantse bewerkers in de Republiek handelden niet rechtstreeks met elkaar, maar liever met geloofsgenoten uit Frankrijk, Duitsland of Engeland, zo stelt Dietz vast.

Ze spreekt van ”religieuze transfusie”, een druppelsgewijze toedienen van invloeden gebaseerd op godsdienstige overeenkomst. Een protestant gebruikte een rooms-katholiek meditatiemodel als hij zich daarin qua vroomheid herkende. Hij hoefde zich niet te baseren op de oorspronkelijke editie maar kon een bewerking of uitgave gebruiken van ”Pia desideria” die ruimschoots voorhanden was. Vandaar dat de thematiek voor een belangrijk deel piëtistisch georiënteerde protestanten aansprak, die zich –vooral na 1650– richtten op een verinnerlijkte geloofsbeleving.

Protestanten stonden wantrouwend tegenover het gebruik van afbeeldingen voor religieuze doeleinden, zo blijkt uit het proefschrift. Onder hen bleef daarom de productie van geïllustreerde Bijbel volledig uit.

Het boek ”Pia desideria” is volgens Dietz een typisch voorbeeld van contrareformatorische vroomheid, gericht op een verdieping van het individuele en innerlijke geloofsleven. De vorm is die van een mystieke opgang, die via boetedoening en heiliging van de ziel leidt tot de eenwording met God.

Maar ook op andere vrome milieus had zo’n verinnerlijkte geloofsboodschap haar aantrekkingskracht. „Vroomheidsbewegingen ontwikkelden zich in alle religieuze richtingen en vertoonden opvallende onderlinge parallellen. Het verhaal van ”Pia desideria” over de inwendige en individuele beleving van het geloof had daardoor de potentie om gelovigen uit verschillende confessies aan te spreken.”

Dietz behandelt onder anderen de gereformeerde piëtist Johannes Boekholt (1656-1693), die de traditie van ”Pia desideria” voortzette in zijn embleemboek ”Goddelyke liefde-vlammen” (1691), geïnspireerd door de Duitstalige luthers-piëtistische emblematiek. Boekholt had enerzijds banden met de Gereformeerde Kerk en streefde anderzijds bevindelijke, spirituele idealen na die niet tot de kern van de gereformeerde leer behoorden. Hij voelde zich onderdeel van een internationaal piëtistische wereld en ontleende daaraan zijn modellen.

Volgens de promovenda is de belangstelling voor de internationale dimensie van het piëtisme de laatste tijd weer aan het aantrekken. In haar boek laat ze zien dat we de literatuur van de gereformeerde piëtisten beter begrijpen als we haar in een internationaal perspectief plaatsen.

Volgens dr. Fred van Lieburg waren Boekholts spirituele embleembundels moeilijk te rijmen met een identiteit als gereformeerde piëtist. De promovenda beschouwt de embleemproductie van deze ”dichter van de Nadere Reformatie” juist als een logische stap die voortkwam uit „het streven naar een piëtistisch fonds dat zo intensief mogelijk de innerlijke geloofsbeleving opwekte.” En in die innerlijke geloofsbeleving konden protestanten en rooms-katholieken elkaar vinden.

Klik hier voor (gratis) afbeeldingen uit ”Pia desideria”.