In april en mei, rond dodenherdenking en Bevrijdingsdag, verschijnt ieder jaar opnieuw een stortvloed aan boeken over de oorlog. Doorwrochte historische studies, goedkope in elkaar geflanste boekjes, dagboeken en brieven van overlevenden, romans, kinderboeken, biografieën, noem maar op.

Schrijvers zijn dol op oorlogsverhalen. Het conflict dat het verhaal moet voortstuwen is al gegeven, daar hoeven ze zelf nauwelijks moeite meer voor te doen, de contrasten en de extreme situaties van een oorlogssituatie staan per definitie garant voor spanning. Je zou zeggen: een schrijver die de oorlog tot thema kiest, heeft het makkelijk.

Maar daar staat tegenover dat er bij de lezer onvermijdelijk op een gegeven moment een soort verzadiging gaat optreden. Afstomping misschien zelfs. Het lukt steeds minder om écht geraakt te worden door het zoveelste verslag van de lotgevallen van een onderduiker, kampbewoner, soldaat, gevangene of verzetsheld. Een schrijver moet dus van zeer goeden huize komen wil hij vandaag nog verrassen en ontroeren met een oorlogsboek.

Dat lukte Laurent Binet een paar jaar geleden met zijn originele roman ”Hhhh”, waarin hij minutieus verslag doet van de aanslag op Heydrich in Praag en daartussendoor nadenkt over het wezen van geschiedschrijving en literatuur. Het boek, hoe filosofisch ook van karakter, werd een enorme bestseller.

Mede dankzij dat succes van Binet is een van zijn inspiratiebronnen nu ook voor het eerst in het Nederlands uitgegeven: de postuum verschenen roman ”Mendelssohn op het dak” (1960) van de Tsjechisch-Joodse schrijver Jirí Weil (1900-1959). Het is een boek van meer dan vijftig jaar oud, maar dat neemt niet weg dat het ver uitstijgt boven de gemiddelde oorlogsroman.

Het begin van het verhaal is hoogst intrigerend. Wat doe je als je in 1942 de opdracht van Heydrich hebt om het standbeeld van één Jood –Mendelssohn– uit een hele rij componisten op het dak van het Praagse concertgebouw te verwijderen, maar je weet niet wie hij is? Na veel heen en weer gepraat besluiten de twee mannen die de opdracht moeten uitvoeren dat ze gewoon het beeld met de grootste neus zullen nemen. Nét op tijd ontdekt hun chef op de begane grond (hij durft het dak niet op) dat dat beeld niet Mendelssohn voorstelt, maar Wagner – Hitlers lievelingscomponist.

Dat leidt tot een hilarische en tegelijkertijd schrijnende zoektocht naar het juiste beeld. Eerst wordt er langs allerlei omwegen raad gevraagd bij de Waffen-SS, waarbij de lezer diep inzicht krijgt in de verhoudingen en de belangen van alle betrokkenen, die stuk voor stuk uit zijn op zelfbehoud en het vermijden van gezichtsverlies. Daarna moet er een „geleerde Jood” aan te pas komen, maar natuurlijk blijkt die meer verstand te hebben van Hebreeuwse teksten dan van standbeelden.

Pas als de wanhopige opperchef zijn kunsthistorisch onderlegde vrouw om raad gaat vragen, komt er uitzicht op een oplossing. De geleerde Jood krijgt een pak slaag, de onderchef krijgt de aanzegging dat hij naar het front zal worden gestuurd, een van de werklui zal in Duitsland tewerkgesteld worden. Maar het resultaat is bereikt: Mendelssohn ligt op zijn rug op het dak, onzichtbaar voor toeschouwers, precies zoals Heydrich het bevolen heeft. De werklui hebben intussen, op eigen initiatief, heel voorzichtig met hem gedaan, zodat hij na de oorlog weer gemakkelijk overeind gezet kan worden.

Het is slechts een van de verhaallijnen uit het boek, naast de verhalen van Heydrich en de zijnen (die trouwens geen naam krijgen, precies zoals zijzelf de Joden anonimiseerden), twee ondergedoken zusjes, een ten dode opgeschreven man in een ziekenhuisbed, een verzetsstrijder, een Joodse geleerde die hand-en-spandiensten voor de SS moet verlenen, een Joodse winkelier die in het roofdepot van de Gestapo tewerk­gesteld wordt.

Al die verhalen van gewone en ongewone mensen zijn bijzonder omdat ze heel scherp –maar niet zonder mededogen– inzicht bieden in wat mensen bewegen kan: hebzucht, onnozelheid, angst voor de dood, de voorzichtige wens om het kwaad te remmen, armzalig eigenbelang, lafheid, soms ook onverwachte moed. Dit boek maakt het subtiele onderscheid dat in veel maatschappelijke discussies vandaag ontbreekt: er bestaat goed en slecht, zwart en wit, en dat verschil mag niet verdoezeld worden, maar de manier waarop mensen ermee omgaan is altijd grijs. In ieder mens zit het kwaad en ieder mens is onder druk ook geneigd om zich door eigenbelang te laten leiden.

Wat niet wegneemt dat mensen een keuze hebben, hoe klein ook. De een besluit om zijn ondergeschikte naar het front te sturen, de ander besluit om een standbeeld heel voorzichtig neer te halen, de derde probeert ter wille van zijn gezin alle hand-en-spandiensten te verrichten die de vijand van hem vraagt, de vierde verliest zijn ziel en zijn zelfrespect door steeds verder mee te gaan in het systeem, de vijfde kiest voor actief tegenwerken.

Zelfs de slachtoffers hebben een keus, zoals de man die besluit dat hij zich zal opofferen om als laatste van de rij veroordeelden naar de galg te gaan, of zoals de twee kleine meisjes die niet willen zeggen waar ze ondergedoken zaten – en die dat met hun leven moeten bekopen.

”Mendelssohn op het dak” is een tragisch boek, een treurigmakend boek. De enige troost die het zijn lezers biedt is de gedachte dat het leven altijd door zal gaan, welke gruwelen de mensheid ook overkomen. Maar tegelijkertijd laat de schrijver wél zien dat het niet onverschillig is op welke manier je die gruwelen dan tegemoet treedt: bevorder je het kwaad of werk je het tegen?

Boekgegevens

”Mendelssohn op het dak”, door Jirí Weil; vert. Kees Mercks; uitg. Cossee, Amsterdam, 2012; ISBN 978 90 5936 346 5; 256 blz.; € 21,90.