De hervormd-gereformeerde predikant was een van de twintig predikanten van de Nederlandse Hervormde Kerk die na de oorlog onder de tucht werd gesteld. De nieuwste uitgave van de Waarheidsvriend, weekblad van de Gereformeerde Bond, besteedt aandacht aan deze omstreden predikant.

Propaganda

Ds. Bartlema (1889-1963) komt in 1941 in de problemen. De voorzitter van de jongelingsbond schrijft pro-Duitse stukken in ”De Vaandrager” het orgaan van de vereniging. Zijn collega’s bezien dat met groot wantrouwen. De vlam schiet in de pan als geruchten op gang komen dat hij het blad zou willen redigeren in de geest van het nieuwe regime. Hoewel dit nooit is hard gemaakt, betekent dat het einde van zijn voorzitterschap. In 1942 wordt hij weggestemd.

Ook in zijn gemeente Zeist, waarvan hij sinds 1925 predikant is, gaat het mis. Hij zou de gemeente hebben aangespoord om de gestelde machten uit Romeinen 13 te gehoorzamen. Dat betekent dus het respecteren van de nieuwe Duitse regering. Uit een naderhand ingesteld kerkelijk onderzoek wordt geconcludeerd dat hij de kansel wel „vrij heeft gehouden van propaganda voor de bezettende macht.”

Verder weigert ds. Bartlema om een kanselboodschap van de synode met waarschuwingen voor de Duitse macht voor te lezen. Hij was dat niet volgens de reglementen verplicht, zo verklaart hij naderhand. Naar zijn visie op de Romeinen kon hij de kanselboodschap, waarin gesproken werd over een noodtoestand, niet onderschrijven.

Ten slotte weigert hij te bidden om terugkeer van de Nederlandse koningin. Hij bidt alleen voor haar bekering. Ook adviseert hij benoemingen van nieuw personeel van de plaatselijke hervormde scholen te laten screenen door de rijksinspectie.

In ”De Vaandrager” wordt met venijn gereageerd hoe ds. Bartlema van een Duitsgezinde drukker een aanbeveling meekrijgt om zijn zoon Klaas, die gevangen zit, vrij te pleiten bij de Duitsers. De predikant geeft later toe dat hij daarmee een „fout” beging. Ook zou hij zijn vrienden niet goed hebben uitgezocht op hun politieke achtergrond. Ds. Bartlema antwoordt dat hij het NSB-lidmaatschap voor zichzelf in ieder geval in strijd acht met zijn levensovertuiging.

Geschorst

Na de oorlog zijn de rapen gaar. De Zeister voorganger wordt zowel door de burgerlijke als kerkelijke overheid veroordeeld. In oktober 1945 wordt hij voor acht maanden als predikant geschorst. In 1947 krijgt hij zes maanden voorwaardelijke internering, wordt hem voor tien jaar het kiesrecht ontnomen en krijgt hij een boete van 500 gulden.

Of ds. Bartlema werkelijk fout was in de oorlog, laat de geschiedenis nauwelijks zien. Goed en fout betekenden net na de oorlog wat anders dan vandaag. Dat blijkt uit een rapport van de inlichtingendienst van het Militair Gezag. Daarin staat dat de predikant ten opzichte van Jodenvervolgingen, onderduiken en sabotage „in het algemeen geen positieve critiek [liet] horen, waar ieder rechtgeaard Nederlander een vast standpunt innam.” Er was blijkbaar geen behoefte om elke zaak tot op de bodem uit te spitten. Het land lag in puin en moest weer worden herbouwd.

Ds. Bartlema herwint na de oorlog vrij snel weer het vertrouwen. Dat lot is zijn vriend prof. Hugo Visscher niet toebedeeld. Mogelijk is dat te danken aan het krediet dat ds. Bartlema had in de kerkenraad en de gemeente, zoals blijkt uit de verdediging tijdens zijn proces in 1947. Ook in zijn na-oorlogse gemeenten Giessendam en Ridderkerk wordt hij gewaardeerd. Hij werd in de Waarheidsvriend van 2 januari 1964, enkele weken na zijn overlijden, herinnerd als een „begaafd theoloog. [Hij] maakte veel werk van zijn preken en had belangstelling voor de arbeid der gemeente op verschillend terrein.”

Digibron

Meer weten over ds. Bartlema? Ga naar het archiefsysteem Digibron voor artikelen over hem.