De aangescherpte eisen zijn een reactie op de klacht van hogescholen en universiteiten dat leerlingen te weinig weten als ze van de middelbare school komen. Die klacht is niet geheel onterecht. In 2008 deed de HBO-raad onderzoek onder ruim 2000 eerstejaarsstudenten van de opleidingen bedrijfseconomie, bouwkunde, recht, management, economie en recht, sociaaljuridische dienstverlening en verpleegkunde. Daaruit bleek dat de eerstejaars onvoldoende presteren op het gebied van Nederlands en rekenen. Eerder was dit al duidelijk geworden voor pabostudenten.

De verscherpte exameneisen hebben ook te maken met het feit dat het verschil tussen de resultaten bij de schoolexamens en de eindexamens (die samen het eindcijfer vormen) groeit. Ook hier is onderzoek naar gedaan. De indruk bestaat dat er bij de schoolexamens bewust te hoge cijfers worden gegeven om de eindcijfers van de examenkandidaten op te krikken. Deze ontwikkeling is het sterkst is in het vwo.

Toch kleven er aan het verscherpen van de exameneisen nadelen waarvoor het onderwijsveld vanaf het begin heeft gewaarschuwd. Zo bestaat het risico dat leerlingen bepaalde vakken gaan mijden omdat ze daar zwak in zijn of een lager niveau gaan kiezen dan ze eigenlijk aankunnen. Ook zal het aantal gezakten mogelijk fors stijgen. Lang niet al deze kandidaten zullen een herexamen doen, met als gevolg dat een groter aantal leerlingen zonder diploma de middelbare school verlaat. Dat strijdt met de doelstelling van de regering om het aantal drop-outs in het voortgezet onderwijs te halveren.

De scholen worden verleid hun lessen in de bovenbouw vooral te gebruiken om de leerstof te behandelen die in het eindexamen wordt getoetst. Andere leerstof, die in het schoolexamen aandacht krijgt, komt dan in het gedrang. Dat is nadelig, want juist bij die leerstof kunnen scholen invulling geven aan hun identiteit.

Volgens de VO-raad, de koepel van middelbare scholen, voeren veel scholen op dit moment gesprekken met leerlingen (en hun ouders) als ze er niet goed voor staan. Ook worden er extra examentrainingen gegeven. Dat is positief. Maar er treden ook verkeerde effecten op. Scholierenorganisatie LAKS meldt dat „ten minste twee scholen” hun leerlingen onder druk zetten om geen examen te doen omdat ze er te slecht voor staan. Ook zijn er vragen te stellen bij de invoeringstermijn. De leerlingen die dit jaar examen doen, waren in de onderbouw nog niet op de hoogte van de verscherpte eisen.

De komende examens zullen duidelijk maken hoe de verscherpte eisen uitpakken. Niet alleen de leerlingen doen examen, ook de scholen én de minister.