Om het complex ligt een grasveld, waardoor het gebouw een eiland lijkt in een zee van bomen. „Vroeger lag er een dubbele gracht om het klooster”, legt directeur Hans Kroeze binnen uit. Van de 34 kloosters die er ooit waren in Groningen, is alleen klooster Ter Apel overgebleven. In de loop der jaren heeft het gebouw ook nog eens allerlei andere bestemmingen gehad. Zo was het zelfs een tijdje in gebruik als houtzagerij.

In 2004 werd het monument weer als klooster ingericht. Zo wordt er nu weer koffie geschonken in de refter en hangt er weer rooms-katholieke ambtskleding in de sacristie.

De protestantse Reformatie en de rooms-katholieke Contrareformatie strijden om de aandacht in het klooster. De kloosterkerk is door een doksaal, een muur van ruim een meter dikte, opgesplitst in tweeën. „Prof. Selderhuis zei eens: „De Reformatie en de Contrareformatie worden het best geïllustreerd aan de hand van de kloosterkerk in Ter Apel.” De protestanten hielden altijd diensten in de lekenkerk, terwijl voor de rooms-katholieken het gedeelte van de kanunniken het belangrijkst was”, vertelt Kroeze.

In de lekenkerk worden nog iedere zondagmorgen diensten belegd door een hervormde gemeente, die zich overigens niet heeft aangesloten bij de Protestante Kerk in Nederland. Het aantal kerkgangers schommelt tussen de 10 en 25.

Het klooster Ter Apel is, samen met de vesting Bourtange iets verderop, onderdeel van de burgerlijke gemeente Vlagtwedde. Vorige maand sloot de Groningse gemeente zich aan bij Refo500, een organisatie die activiteiten bundelt en stimuleert in de aanloop naar de herdenking van 500 jaar Reformatie in 2017. Kroeze: „Het levert een hoop leuke contacten op, bijvoorbeeld met buitenlandse universiteiten.”

In het klooster komt in 2013 een tentoonstelling over het concilie van Trente, dat dan 450 jaar geleden werd afgesloten. De vesting Bourtange biedt in datzelfde jaar een tentoonstelling aan over de Heidelbergse Catechismus, die in 1563 verscheen.

De voorbereidingen voor de tentoonstelling in Ter Apel zijn nog in een pril stadium, maar Kroeze weet al wel wat een goede invalshoek zou kunnen zijn: „We willen spotprenten over de Reformatie en de Contrareformatie tentoonstellen. Daar zijn er heel veel van.”

Na de tentoonstelling –van mei tot november 2013– wordt de verbinding met Refo500 niet verbroken. „Het is de uitdaging om de Reformatie en de Contrareformatie naar deze tijd te vertalen. Wat is ervan over? In het klooster zullen we concerten organiseren met nieuwe kerkmuziek en er zullen lezingen plaatsvinden.”

Op dit moment ligt de nadruk in het klooster vooral op het rooms-katholieke verleden. De kruisheren die er in de middeleeuwen woonden, hingen de leefregel van Augustinus aan. De kerkvader is dan ook een van de heiligen die afgebeeld zijn in een serie van tien iconen, gemaakt door Theo Berends in 2007 en sinds vorig jaar onderdeel van de vaste collectie.

Hoe geleidelijk de Reformatie in Ter Apel verliep, bewees prior Johannes Emmen, die de orde van kruisheren leidde. Hij werd in 1595 de eerste predikant in Ter Apel. Emmen trouwde, kreeg kinderen en bewoonde een gedeelte van het klooster als pastorie.

„De kloosterlingen waren al voor die tijd geleidelijk vertrokken naar Sint Agatha bij Cuijk, onder Nijmegen, waar de orde nu nog aanwezig is. Vorig jaar traden daar zelfs nog drie novicen in”, aldus Kroeze.

Een beeldenstorm is er in Ter Apel niet geweest, maar er is wel veel verdwenen. „Mensen zeiden gewoon tegen elkaar: „Vind jij dit een mooi beeldje? Neem maar mee.” Dat ging zo nog door tot begin jaren twintig van de vorige eeuw.” Op dat moment verkeerde het klooster in deplorabele staat. Er werd zelfs overwogen het complex af te breken. Uiteindelijk is het gebouwencomplex in 1925 gerenoveerd.

Zelf is Kroeze ook kloosterling geweest. „Met vreugde. Ik zag het echt als een roeping. Wij hadden van huis uit veel meegekregen vanuit het geloof en ik vond het allemaal prachtig.”

Als kind van twaalf ging hij naar het kleinseminarie in Enschede, een gymnasiumopleiding voor aanstaande priesters. Later vertrok hij naar Nijmegen, om daar bij de minderbroeders in te treden. Al voordat zijn proeftijd erop zat, verliet Kroeze de fraters. Een ander leven trok, in de muziekwereld. Uiteindelijk kreeg Kroeze een eigen consultantsbureau voor muziek en beeldende kunst.

Zijn geloof is hij echter niet verloren, zegt hij, en het kloosterleven is altijd blijven trekken. „Ik ben meer katholiek geworden, het woordje ”rooms” heb ik weggehaald. Je zou kunnen zeggen dat de cirkel weer rond is: ik ben begonnen in een klooster en nu eindig ik in een klooster.”