Vanaf de tweede helft van de zeventiende eeuw kent Europa ook een politiek-filosofische variant. Dan doel ik op de verlichting. In plaats van de overgeleverde christelijke moraal streven verlichtingsdenkers naar een rationele en universele moraal, onafhankelijk van godsdienst en daarom geldig voor alle mensen.

Deze ommekeer in denkwijze heeft zich in de loop der eeuwen breed gemanifesteerd in politiek, wetenschap en samenleving. Macht berust niet langer op Goddelijk gezag of traditie, maar moet rationeel gefundeerd zijn. De overheid ontvangt haar gezag niet van God, maar ontleent dat aan het volk.

Ook de wetenschap werd bevrijd van de knellende banden van kerk en theologie. Want echte wetenschappelijke kennis komt volgens de verlichters alleen tot stand door vrij experimenteren en onderzoeken. Men kwam steeds meer wetmatigheden in de natuur op het spoor en werd daarover zo enthousiast dat deze gedachte ook in de sociale wetenschappen werd toegepast. Want meer kennis over de samenleving betekende ook meer macht en mogelijkheden om haar naar menselijke hand te zetten. De gedachte van de maakbare samenleving komt niet uit de lucht vallen!

Zo onderhand zou dit optimistische mens- en maatschappijbeeld toch wel failliet moeten zijn. De zeer gewelddadige experimenten van fascisme, nazisme en communisme gingen roemloos ten onder. Daarna schonk het (neo)liberalisme met zijn markteconomie ons de belofte van gouden bergen. In werkelijkheid bleken het onoverzienbare schuldenbergen te zijn waar Europese regeringsleiders zich thans aan vertillen.

De bevrijding van traditionele waarden en normen blijkt niet tot meer geluk en welzijn te leiden. De scherven van onze welvaarts- en bonuscultuur laten op allerlei manieren het failliet van de markt zien. Maar het pleidooi voor een politiek die het tot haar taak acht burgers en bedrijven zo vrij mogelijk te laten zijn, is bepaald nog niet tot zwijgen gebracht. Op z’n best klinkt het hier en daar een toontje lager. Deze traagheid van de verlichte geest demonstreert de kracht en macht van wetenschap, techniek en economie. Van dit trio verwacht de verlichte mens namelijk nog steeds z’n hulp, troost en heil. Want de beleden onmondigheid en autonomie is slechts schijn.

Schijn bedriegt. Het streven naar bevrijding van traditionele godsdienstige waarden en normen is namelijk negatief van aard. Wat de verlichte mens ontbeert, is een positief begrip van vrijheid. Een streven naar vrijheid dat gepaard gaat met het najagen van gerechtigheid. Om ontsporingen te vermijden, is het nodig dat wetenschappers, ondernemers en politici de grondwaarden van het recht eerbiedigen. De macht van morele regels is hierbij beperkt. Veel krachtiger is een ethische binding van binnenuit, vanuit het persoonlijke geweten, dat gerechtigheid voor eenieder op het oog heeft.

Dit ideaal is niet af te dwingen. Een mens moet zich ervan laten overtuigen. Met het oog daarop is Christus als het Licht der wereld naar deze aarde gekomen. Niet om de wet te ontbinden, maar om hem te vervullen. Daarom heeft onze maatschappij meer dan ooit een vitale kerk nodig, die het primaat van de ethiek een stevige grondslag geeft. Geen kerk die zich opsluit in haar eigen dogmatische gelijk en vooral gelijkgezinden bedient. Ook geen kerk die haar instituut koestert en macht oefent over haar leden. Wél een kerk die als een belijdende, getuigende en dienende gemeenschap midden in de maatschappij met twee woorden spreekt: Wet en Evangelie. Een blijde boodschap voor heel het volk.

Na vandaag lengen de dagen: een natuurlijk verlichtingsproces. Daar doet een menselijke verlichting niets van af; zij kan er evenmin iets aan toevoegen. Allicht is dit geen liberale gedachte, maar wel een heel bevrijdende.

De auteur is directeur van de Guido de Brès Stichting, het Wetenschappelijk Instituut voor de SGP. Reageren? gedachtegoed@refdag.nl