Religie is de afgelopen eeuw onmiskenbaar sterk van karakter veranderd. Er is de afgelopen decennia onder meer sprake van een snelle ontkerkelijking. Moeten we daar dramatisch over doen?

Enige zorg lijkt mij wel op zijn plaats. Als de kerken zouden verdwijnen, heeft dat zeer waarschijnlijk verstrekkende gevolgen voor de maatschappelijke participatie en sociale betrokkenheid.

Er moet niet te luchtig gedaan worden over de lege kerkgebouwen die overal in de grote steden zijn te vinden. Bij een kerk gaat het niet alleen om een gebouw, een kerk is ook een sociaal fenomeen, „een vergadering van gelovigen in Christus”, zoals Paulus zegt.

Religieuze gemeenschappen vormen ware schatkamers van sociaal kapitaal. Een kerk is meer dan een instituut, het is een archipel van geloofsgemeenschappen die dezelfde inspiratie delen. Die onderlinge herkenbaarheid en solidariteit zijn een groot goed, waar we zuinig op moeten zijn.

De wereld van moderne Nederlanders is zo veel groter en rijker geschakeerd dan het kerkplein of de activiteitenkalender van de buurtvereniging. We leven in een dynamische wereld, een wereld waarin dingen voortdurend in beweging zijn.

De stijging van het opleidingsniveau en het welvaartspeil hebben daar in hoge mate aan bijgedragen, net als de enorme uitbreiding van vrijetijdsvoorzieningen, technologische ontwikkelingen en de moderne media. Traditionele sociale verbanden en identiteiten vervaagden en verloren veel van hun integrerende vermogen.

Ook spiritualiteit verandert. Ze krijgt in de veranderende sociale context binnen en buiten de kerkmuren nieuwe contouren. Spiritualiteit is dynamisch en ambulant geworden.

Goudvis

Zoals veel andere maatschappelijke organisaties zullen kerken op de een of andere manier moeten anticiperen op dit soort veranderingen. Almaar rondzwemmen als een goudvis in een kom, onvermoeibaar steeds op weg naar hetzelfde is geen optie voor kerken die gericht zijn op ontwikkelingen in de moderne samenleving.

Het gaat mij er nu niet om een soort showroommodel van een succesvolle kerk te presenteren. Maar in het licht van het voorgaande lijkt het mij wel duidelijk dat passiviteit in menig geval duur betaald wordt. Als een sociologisch-theologisch equivalent van Newtons traagheidswet hebben de kerken lange tijd onverstoorbaar hun koers kunnen volgen. Die tijd lijkt voorbij.

Kerken zullen vaker hun voeten moeten oplichten om de mensen op te zoeken. Om hun een luisterend oor te bieden, in een seculariserende cultuur misschien ook als rondreizende predikers.

Jezus Zelf en Paulus zijn natuurlijk de bekendste voorbeelden van rondreizende predikers in het vroege christendom. Maar ook in het hedendaagse Nederland hebben we behalve huismussen meer ijsvogels nodig.

IJsvogel

Vier eeuwen geleden strekte er daarvan eentje zijn vleugels, niet ver van mijn woonplaats Zoetermeer. Daar trok in de zeventiende eeuw de remonstrantse predikant Passchier de Fijne rond door de regio. Omdat het preken hem 
door de overheid verboden was, deed hij dat in vele vermommingen en op allerlei schuilplaatsen. Achtervolgd door schouten en baljuws dook deze vrome Zorro overal op en liet hij bij nacht en ontij hardnekkig Gods Woord klinken.

In de winter van 1620 maakte de remonstrantse prediker definitief naam. Op een heldere januarimorgen, na een paar dagen van strenge vorst, kleedde Passchier zich warmpjes aan, knoopte een blauwe zakdoek om zijn hals en besteeg een slee die achter een paard was gehangen. Daarmee gleed hij het ijs van de Gouwe, nabij Gouda, over, al predikend tot een schare achter hem aan schaatsende volgelingen.

Na de preek zong het hele gezelschap een psalm, verder schaatsend achter de vanaf zijn slee dirigerende predikant, uiteindelijk tot aan Waddinxveen toe. Zo verwierf Passchier de Fijne onder de Goudse remonstranten de bijnaam en schuilnaam ”het ijsvogelken”.

De auteur is bijzonder hoogleraar nieuwe en vernieuwende vormen van christelijke gemeenschap in hun betekenis voor de Nederlandse samenleving aan de Protestantse Theologische Universiteit. Dit artikel is een bewerking van de inaugurele rede die hij vandaag hield in Kampen.
>>refdag.nl/dehart voor de complete rede.