Wilders als Fortuyn II? De voormalige woordvoerder van de in 2002 vermoorde politicus, Mat Herben, moet er bijna om lachen. „Neeeh, absoluut niet. Ik zie weinig gelijkenis, noch programmatisch, noch qua persoonlijkheid.”

Om met dat laatste te beginnen: „Fortuyn was eigenlijk geen politicus, maar een zakelijk bestuurder. Het politieke spel, waarin Wilders excelleert, was aan hem niet besteed. Pims voorstellen waren ook veel realistischer dan die van Geert. Fortuyn geloofde nog in oplossingen, Wilders straalt steeds vaker uit dat hij al lang weet dat het met Nederland nooit meer wat wordt.”

Fortuyn was, in overdrachtelijke zin, onmiskenbaar een maat groter dan de geblondeerde Venloënaar. „Vergeet niet: hij werd kort na zijn dood gekozen tot grootste Nederlander aller tijden. Dat zegt toch wel iets. Hij was erudiet, veelzijdig. Niet alleen een wetenschapper, maar ook een man van het volk. Het was niet maar één kunstje wat hij beheerste.”

Wilders daarentegen is voor alles een „handige tacticus, die haarfijn de zwakte van zijn tegen­standers aanvoelt. De knullige manier waarop hij door hen wordt bestreden, maakt hem groter dan hij in feite is. Wilders is een politicus pur sang. Een begaafde weliswaar, maar ook niet meer dan dat.”

Herben wijst erop dat de PVV-leider –zoals blijkt uit inter­views die hij heeft gegeven– lééft voor de politiek. Buiten het Binnenhof heeft Wilders geen hobby’s of andere bezig­heden. „Waar Fortuyn veelzijdig was, is hij eenzijdig.”

Uniek

En wat het programma betreft: „Fortuyn legde een samenhangende visie neer op wat hij noemde „de verweesde samenleving” en hij formuleerde tien kernpunten van de moderniteit. Dat maakt hem in de Nederlandse geschiedenis uniek.”

Bovendien was veel van wat Fortuyn zei en voorstelde in die tijd min of meer nieuw, stelt Herben. „Hij agendeerde thema’s. Politici die na hem kwamen –onder wie Wilders– profiteren nog altijd van de ruimte die Pim heeft geschapen.”

Neem de sterke groei van de SP, die in 2006 steeg van 9 naar 25 Kamerzetels. Ook die leunde op de doorbraak die Fortuyn had bewerkstelligd, meent de oud-LPF-fractievoorzitter. „Door zijn manier van discussiëren kregen anderen eveneens kansen.”

Dat het gedachtegoed van Fortuyn momenteel voornamelijk is terug te vinden bij de PVV, vermag Herben, inmiddels al weer vele jaren lid van de VVD, niet in te zien. „Je ziet dit gedachtegoed bij álle partijen terug. Een grotere nadruk op veiligheid, kritischer over de verzorgingsstaat, sceptischer over de islam, terug naar de menselijke maat. Alle partijen hebben dit soort gedachten in meerdere of mindere mate in hun programma’s verwerkt, PVV en VVD niet méér dan de andere.”

Dat is Meindert Fennema, auteur van het vorig jaar verschenen boek ”Geert Wilders. Tovenaarsleerling”, niet met Herben eens. „Van alle politieke partijen en van alle huidige politici gaan Wilders en zijn PVV het meest in het spoor van Fortuyn. Dat lijkt mij glashelder. Kijk, bij Bolkestein is Wilders letterlijk in de leer geweest. Maar de scherpte van zijn standpunten en zijn extreme nationalisme, dat heeft hij duidelijk van Fortuyn overgenomen. Ik zie een regelrechte lijn tussen de LPF en de PVV.”

Zwalken

Een sterke programmatische overeenkomst tussen Fortuyn en Wilders vormt hun verzet tegen de islam als politieke ideologie. „En bij beiden zie je dat ze ín dit verzet heen en weer zwalken tussen twee alternatieven: het ideaal van de volstrekt seculiere staat, de Franse laïcité, en de joods-christelijke cultuur. Van die laatste cultuur was ook Fortuyn, van oorsprong immers rooms-katholiek, niet los.”

Een andere overeenkomst vindt Fennema, hoogleraar politieke theorie van etnische verhoudingen aan de Universiteit van Amsterdam, de kritiek van beiden op de verzorgingsstaat. „Toegegeven, momenteel valt daar bij Wilders weinig meer van te bespeuren. Het is een strategische stap van hem geweest dit punt los te laten. Zo is zijn huidige programma een mix van rechtse en linkse elementen geworden. Maar ook Fortuyn was niet vies van wat pragmatisme. Het klopt, zijn kritiek op de verzorgingsstaat was niet mals. Toch ging hij tien jaar geleden in zee met Leefbaar Nederland van Jan Nagel. Let wel, de man van ”Handen af van de AOW!”.”

Net als Fennema ziet ook de Rotterdamse politicus Ronald Sørensen in programmatisch opzicht meer overeenkomsten dan verschillen tussen Fortuyn en Wilders. „Ik heb er nog eens wat oude Elseviercolumns van Pim op nageslagen. Hij was zeer kritisch over Europa en wilde eigenlijk niet verdergaan dan een economische unie. Turkije moest volgens hem uit de NAVO als Erdogan het daar voor het zeggen zou krijgen. Net als Wilders was hij zeer beducht voor de islam. Hij had geen hekel aan moslims, maar wel aan hun boodschap van onverdraagzaamheid.”

Jammer

Kortom, Sørensen ziet het gedachtegoed van Fortuyn regelrecht verbonden met dat van Wilders. Niet voor niets is de man die tussen 2002 en 2011 gemeenteraadslid en fractievoorzitter van Leefbaar Rotterdam was, sinds 7 juni senator voor de PVV. „Slechts op één punt volgt de partij Pim niet. Voor Fortuyn was staatsrechtelijke vernieuwing een belangrijk speerpunt. Wilders hoor je daar nooit over. Dat vind ik eigenlijk best jammer.”

Sørensen vindt Wilders en Fortuyn ook als personen veel van elkaar weg hebben. „Bij beiden zie ik een enorm gevoel voor humor. Net als Fortuyn houdt Wilders ervan goed gekleed te gaan. Beiden zijn of waren in de persoonlijke omgang zeer attent. Fortuyn vroeg bijvoorbeeld naar het welzijn van mijn kinderen, Wilders informeerde meelevend naar mijn ernstig zieke echtgenote.”

En de verschillen? „Nu ja, Pim was extraverter. En, inderdaad, intellectueel breder gevormd. Maar wie zou hem daarin evenaren? Dat kan Geert niet, maar andere huidige politici evenmin.”

Dat Wilders verder gaat in zijn islamkritiek dan Fortuyn en daar volgens velen in geradicaliseerd is, verbaast het Eerste Kamerlid niet. „Hij heeft zich er, meer dan Fortuyn, in verdiept en er een ware studie van gemaakt. Fortuyns kritiek op de islam kwam voor een belangrijk deel voort uit wat hij met eigen ogen had gezien in Rotterdam-Zuid en Hillesluis. Maar de Koran had hij volgens mij nooit gelezen.”

Overal ruzie

Qua persoonlijkheden met elkaar vergelijkbaar? Fennema ziet nauwelijks enige overeenkomst. „Fortuyn was, zoals men wel zegt, een valse relnicht die met iedereen, ook in zijn persoonlijke levenssfeer, ruzie kreeg. Wilders is in de persoonlijke omgang een aardige, charmante, zelfs enigzins timide man.”

Of, om het anders te zeggen: „Fortuyn was een artiest, die het geweldig naar zijn zin had als hij op tv kon verschijnen en over zichzelf kon praten. Hij koketteerde met allerlei hoogstpersoonlijke zaken, met zijn seksuele geaardheid, met hoe hij omging met zijn moeder. En hij was een intellectueel, die een stuk of twaalf boeken op zijn naam had staan.”

Wilders daarentegen is vooral een keiharde werker, een echte Binnenhofpoliticus. „Net als Fortuyn is hij gek op media-aandacht, maar hij verschijnt juist niet vaak in talkshows, maar trekt de aandacht door tweets en door provocaties in de Tweede Kamer. Het parlement is het podium waardoor hij de kiezer bereikt.”

Fortuyn was beschaafder. „Zeker, ook hij had een aanvallende manier van debatteren. Maar hij zou het woord ”kopvoddentaks” nooit hebben gebruikt”, stelt de Amsterdamse hoogleraar.

Herben weet nóg iets wat Fortuyn nooit gedaan zou hebben. „Beiden combineren rechtse standpunten met het opkomen voor homorechten. Waar Wilders echter af wil van de gewetensbezwaarde trouwambtenaar, zou Pim, hoewel zelf homo, die zaak nooit op de spits hebben gedreven. Dat weet ik zeker. Dat is een vorm van scherpslijperij die ons toen geheel vreemd was. Dat homo’s overal konden trouwen, was voor Fortuyn voldoende.”

Wilders verwijst zelden naar Fortuyn

Hoewel PVV-leider Wilders zich in diverse opzichten de agenda van Fortuyn heeft toegeëigend en hij qua politieke stijl veel van hem heeft afgekeken, verwijst hij weinig naar de flamboyante Rotterdammer, en al helemaal niet naar de LPF.

Dat laatste is begrijpelijk. Wilders wil in geen enkel opzicht geasso­cieerd worden met de ruziënde bende die de LPF na de dood van Fortuyn al snel werd.

Dat hij ook de bij velen geliefde Fortuyn zelden noemt, is moeilijker verklaarbaar. Politicoloog Fennema denkt dat dit te maken heeft met het tragische einde van de LPF-leider. „Een popzanger noemt Elvis Presley ook niet snel zijn grote voorbeeld. We weten allemaal hoe het met hem is afgelopen.”