In zijn jeugd werd zijn interesse voor predikanten in gevangenschap al gewekt, zegt dr. J. Ridderbos, gereformeerd emeritus predikant te Assen. Dat kwam door ds. 
J. Overduin, een huisvriend van 
de familie Ridderbos. Hij had tijdens de Tweede Wereldoorlog concentratiekamp Dachau overleefd en vertelde daar regelmatig over. „Als kinderen lazen we met grote aandacht zijn boek ”Hel en hemel van Dachau”.”

Door het promotieonderzoek van dr. Ridderbos in de jaren negentig naar gereformeerden in oorlogstijd raakte hij meer betrokken bij het onderwerp. Nu is hij een van de auteurs van ”Van kansel tot barak. Gevangen Nederlandse predikanten en de cultuur van herinnering”, dat woensdag in Kamp Amersfoort in besloten kring wordt gepresenteerd. Een groot deel van de predikanten uit het boek heeft in dat doorgangskamp gevangengezeten.

De bundel is uitgegeven door het Historisch Documentatie Centrum (HDC) voor het Nederlands Protestantisme (1800-heden) aan de 
Vrije Universiteit in Amsterdam. Diverse auteurs bespreken de rol van predikanten –als groep, maar ook individueel– in de concentratie­kampen gedurende de Tweede Wereldoorlog en de wijze waarop ze na de oorlog zijn herinnerd.

Wat was de aanleiding voor het Historisch Documentatie Centrum om een boek uit te geven over gevangen predikanten in oorlogstijd?

„Het HDC geeft een jaarboek uit en wijst twee redacteuren aan die daarvoor verantwoordelijk zijn. Het hangt af van hun interesses en onderzoeksveld wat het thema van het jaarboek wordt. Dit jaar zijn het prof. dr. George Harinck, directeur van het HDC, en dr. Gert van Klinken, docent kerkgeschiedenis aan de Protestantse Theologische Universiteit. Zij voelden zich beiden betrokken bij dit onderwerp.”

Wat was de rol van een predikant in een kamp?

„Predikanten bleven in de kampen hun beroep als zielzorger uitvoeren. In het geheim of in het openbaar leidden zij erediensten en gaven ze soms catechisatie. Het feit dat zij hun werk bleven doen tijdens hun gevangenschap, maakt hen bijzonder.”

Hoe zijn deze predikanten her­innerd?

„De ene predikant heeft veel meer aandacht gekregen dan de andere. De Haagse ds. D. A. van den Bosch, die voortdurend verklaarde dat hij zich niet verzette tegen de bezetter, wordt als verzetsheld geëerd. De Drentse ds. R. Douma, die een jaar lang beroepsmatig bij het ille­gale verzet betrokken was en uiteindelijk in kamp Bergen-Belsen is overleden, is vergeten. Voor die verschillen in herinnering hebben we als auteurs geen verklaring, we constateren het slechts.”

U schrijft in het boek een hoofdstuk over de ex-predikant ds. 
H. W. van der Vaart Smit. Waarom koos u voor hem?

„Ds. Van der Vaart Smit werd in 1945 gevangengenomen, omdat hij met de Duitsers collaboreerde. Hij was een begaafde man die veel in zijn mars had. Van der Vaart Smit hoopte op een hoogleraarschap, maar toen hij dat niet kreeg, sloot hij zich uit een soort rancune aan bij de NSB. Hij dacht op die manier bij de Duitsers in het gevlei te komen en hoogleraar te worden in Duitsland. De man zat tot en met 1952 gevangen, daarna werd hij vrij­gelaten. Hij zette een uitgeverijtje op en leefde tot zijn dood van een uitkering.

Voor mijn dissertatie heb ik hem een paar keer bezocht. Hij was een geslepen vos, die probeerde mij te gebruiken om zichzelf te rechtvaardigen. Tegelijk was hij een begaafde man, wiens leven door eigen toedoen tragisch is verlopen.”

Welke bijdrage uit de bundel 
trof u het meest?

„Ik heb geen voorkeur voor een bepaalde bijdrage. Wat ik aantrekkelijk vind aan de bundel is het geheel van de verhalen. Al die bijdragen bij elkaar maken iets duidelijk van de moeite en soms ook vreugde van predikanten in kampen.”

Welke dappere predikanten kwam u tegen?

„Het is maar wat je onder dapper verstaat. Ds. Douma, vader van drie jonge kinderen, werkte een jaar lang in het verzet en is omgekomen. Mijn vader had in diezelfde tijd twee jonge kinderen en was een brave man. Hij was noch goed, noch fout. Na de oorlog hadden wij nog een vader, de kinderen van ds. Douma niet meer. Ik ben dus heel blij dat ik niet zo’n dappere vader had. Wat ik hiermee wil zeggen, is dat er in de bezetting een dunne en gevaarlijke grens was tussen moed en overmoed.”

U bent een kleinzoon van ds. Jan Ridderbos, predikant in de Gereformeerde Kerken in Nederland. Wat waren zijn ervaringen als predikant in oorlogstijd?

„Mijn grootvader was voor en tijdens de bezetting hoogleraar aan de Theologische School te Kampen. Een groot deel van de bezettingstijd zat hij onder­gedoken, omdat hij gezocht werd vanwege zijn betrokkenheid bij de Anti­revolutionaire Partij. Zijn zoon Simon, mijn oom, gaf tijdens de bezetting onderdak aan Joden. Wat dit voor hem en zijn gezin heeft betekend, weet ik niet. Hij wilde daar niet over praten.”

Wat hopen de auteurs met dit boek te bereiken?

„Er is een soort onrechtvaardigheid in herinneringen. Over de ene predikant die gevangenzat, wordt na jaren nog gesproken, de ander is vergeten. Wij hopen met dit boek onbekende predikanten aan de vergetelheid te ontrukken en hun zo recht te doen.”

Jan Ridderbos

Dr. Jan Ridderbos (1942) werd geboren in de gereformeerde pastorie in het Drentse Tweede Exloërmond. Hij studeerde theologie aan de Vrije Universiteit te Amsterdam, en was daarna gereformeerd predikant te ’s-Graveland, Nijmegen, Zwolle-Berkum en Haren (Gr.). In 1994 promoveerde hij op een proefschrift over gereformeerden en hun houding tijdens de Tweede Wereldoorlog.

Sinds 2007 is hij emeritus predikant, woonachtig te Assen. Hij deed er historisch onderzoek naar de Assense oorlogsslachtoffers, Joden en niet-Joden. In februari 2012 wordt een website over de Joodse begraafplaats in Assen gelanceerd, waarop de resultaten van zijn onderzoek te vinden zijn.

Lees andere interviews behorend bij de rubriek Kerkbreed in ons dossier.