Zo’n kwarteeuw geleden voltrok zich de eerste revolutie. De Amsterdamse uitgevers Ambo en Athenaeum kwamen met integrale vertalingen van Griekse tragedies, geschiedwerken en filosofische geschriften. Ook Nederlandse vertalingen van Romeinse dichters, filosofen en historici zagen het licht. Dat was revolutionair, want vóór die tijd las je natuurlijk Vergilius in het Latijn en Plato in het Grieks.

De klassieken in de eigen taal kweekten alleen maar luie studenten, die veel beter konden zweten op de originele teksten van Tacitus, Homerus en Euripides… Inmiddels zijn nagenoeg alle grote werken van de klassieke oudheid in de Nederlandse taal overgezet, waaraan ook de Historische Uitgeverij een belangrijke steen heeft bijgedragen.

De tweede revolutie is van jonger datum. In de afgelopen tien jaar zijn diverse uitgevers actief op de markt met publicaties over thema’s uit de oudheid. Het lezerspubliek bleek rijp te zijn voor boeken over specifieke onderwerpen zoals slavernij, gladiatoren, onderwereld, mythologie en markante Grieken en Romeinen. Behalve uit het Engels vertaald werk verscheen er op dit terrein ook veel van vaderlandse bodem. Onbetwistbare kampioen in dezen is Fik Meijer, die opzienbarende boeken schreef als ”Keizers sterven niet in bed”, ”Vreemd volk” en (recentelijk) ”De Middellandse Zee”.

Athene

In deze traditie heeft zich nu ook Anton van Hooff gevoegd. Vorig jaar verraste hij met zijn boek ”Nero en Seneca”. Nu ligt ”Athene” in de schappen, een onderhoudend en goed gedocumenteerd boek over de stad waar de eerste democratie gestalte kreeg. Alle aspecten van de geschiedenis en de staatsinrichting van de belangrijkste polis van Griekenland worden uitgebreid behandeld en regelmatig worden frappante gelijkenissen met hedendaagse Europese geschiedenis en politiek aangewezen. De auteur is bovendien een goede docent.

Ook overzichtswerken doen het goed. Met een zekere regelmaat verschijnt er wel een zogenaamd standaardwerk over de klassieke oudheid. De jongste loot op dit terrein is ”De oude Grieken en Romeinen” van Arnold Provoost. Het pretendeert een nieuwe benadering te bieden bij het bestuderen van de antieke cultuur. De auteur vindt het van het grootste belang om de oudheid te beschrijven aan de hand van archeologisch materiaal. Het zou een andere kijk opleveren op cultuur en maatschappij van de gewone Griek en Romein.

Het resultaat stelt teleur: de meeste gegevens zijn reeds eerder door anderen gepresenteerd en het boek bevat nog te veel informatie die allang bekend was en grotendeels gebaseerd is op niet-archeologische bronnen. Baanbrekend is wel het illustratiemateriaal plus toelichting in dit boek: het is van hoge kwaliteit en biedt ook een goed overzicht van mythologische figuren. Verder is dit overzichtswerk tamelijk overbodig.

Achterhaalde onzin

Helaas geldt dat ook voor ”De zeven levens van Rome”. De auteur, Robert Hughes, gepresenteerd als „een van de belangrijkste kunstcritici ter wereld”, doet een poging de stad Rome in cultuurhistorisch perspectief chronologisch te behandelen. Hoewel stijl en inhoud prikkelend zijn, beantwoordt het boek in meerdere opzichten niet aan de verwachtingen.

Ten eerste blijkt er, na een veelbelovende inleiding, geen sprake te zijn van een cultuurgeschiedenis, maar van een (selectief) historisch overzicht van Rome en het Romeinse Rijk, geschreven door een niet-historicus. Het verhaal is vaak gewoonweg saai, wemelt bovendien van hinderlijke herhalingen en lijdt in hoge mate aan storende weglatingen. Dat gevaar loop je snel als er al zo veel boeken bestaan over het fascinerende Rome.

Wanneer de auteur vervolgens zijn licht laat schijnen over de opkomst van het christendom en de periode waarin de christenen onder Constantijn vrijheid van belijden ontvangen, wordt zulke achterhaalde onzin gedebiteerd dat ik weiger het boek uit te lezen.

Cleopatra

De derde revolutie is nog maar net begonnen. Eindelijk komt er ook aandacht voor andere culturen die bloeiden in de vele eeuwen vóór Christus. Vooral Egypte staat op dit moment volop in de belangstelling. Het boek over Cleopatra van Stacy Schiff is daar een mooi voorbeeld van. De schrijfster slaagt erin om Cleopatra, de laatste farao van het antieke Egypte, tot leven te brengen in de context van de turbulente eerste eeuw voor Christus, een eeuw waarin het Romeinse Rijk gebukt ging onder burgeroorlogen, Caesar vermoord werd en Octavianus het principaat vestigde door zijn rivaal Marcus Antonius te verslaan.

Eigenlijk is Schiffs boek een relaas van de levensloop van Cleopatra’s twee beroemdste minnaars, Julius Caesar en Marcus Antonius. De grootste verdienste echter van deze biografie is de rehabilitatie van de Egyptische vorstin. In plaats van vooral een wulpse verleidster, zoals zij altijd is neergezet, blijkt Cleopatra een uiterst capabele bestuurster te zijn geweest met uitzonderlijke gaven op strategisch en politiek gebied. Schiff kent haar bronnen en zet een eerlijk beeld neer van misschien wel de meest omstreden machtige vrouw in de geschiedenis.

Valt ”Cleopatra” wellicht nog in de categorie van de tweede revolutie, het boek ”Het oude Egypte” van Toby Wilkinson is werkelijk sensationeel. Binnen het leesbare geheel van ruim 500 pagina’s (exclusief noten) zet de auteur op onnavolgbare wijze de geschiedenis neer van dertig eeuwen Egypte, van het primitieve begin, via de glorieuze hoogtepunten en onthutsende dieptepunten, tot het tragische einde van de faraonitische cultuur. Negatieve ontwikkelingen worden niet verzwegen en ook minder spectaculaire periodes krijgen gepaste aandacht.

Deze geschiedenis van het oude Egypte leest als een spannende roman, terwijl voortdurend helder blijft dat de schrijver zich uiterst nauwkeurig houdt aan zowel de geschreven als de niet-geschreven bronnen die op dit moment voorhanden zijn. Noten en literatuurlijst zijn van een indrukwekkende omvang.

Babylonië

De economische crisis doet het aanbod van boeken over de oudheid iets verminderen. Toch lijkt de derde revolutie kans van slagen te hebben en kunnen we publicaties verwachten over Babylonië, Assyrië en omliggende gebieden. Het woord is opnieuw aan kundige geleerden, die de verbreiding van kennis betreffende de antieke cultuur in verstaanbaar Nederlands een warm hart toedragen. Het publiek is het waard.

Boekgegevens

Athene. Het leven van de eerste democratie, Anton van Hooff; uitg. Ambo, Amsterdam, 2011; ISBN 978 90 263 2348 5; 272 blz.; € 24,95;

De oude Grieken en Romeinen. Hun denken en doen, Arnold Provoost; uitg. Davidsfonds, Leuven, 2010; ISBN 978 90 5826 725 2; 272 blz.; € 59,95;

De zeven levens van Rome. Een cultuurgeschiedenis van de Eeuwige Stad, Robert Hughes (vert. Frans van Delft, Miebeth van Horn, Catalien van Paassen); uitg. Balans, Amsterdam, 2011; ISBN 978 94 600 3184 7; 512 blz.; € 34,95;

Cleopatra. Een vrouwenleven, Stacy Schiff (vert. Corrie van den Berg en Carola Kloos); uitg. Ambo, Amsterdam, 2010; ISBN 978 90 263 2142 9; 374 blz.; € 24,95;

Het oude Egypte. Opkomst en ondergang van een beschaving, Toby Wilkinson (vert. Rob Hartmans en Bep Fontijn);
uitg. Ambo, Amsterdam, 2011; ISBN 978 90 263 2073 6; 656 blz.; € 44,95.

Griekenland

„Heel wat keren heb ik met groepen gymnasiasten uit heel Europa staan uitkijken over de vlakte van Marathon. Die is nog steeds als zodanig te herkennen, al staan nu kassen waar in de oudheid graan en gras wuifden. Bij helder weer kun je, staande aan de voet van de heuvels vanwaar Miltiades de Atheense hoplieten in de aanval stuurde, de landtong zien liggen waar de Perzische invasievloot in 490 voor anker lag. Na een uitleg over het verloop van de slag sloot ik altijd de uiteenzetting af met een beetje pathos: „Besef dat hier en bij Salamis Europa is uitgevonden. Het is Herodotos die ons werelddeel op de kaart heeft gezet.””

(Uit: ”Athene”, Anton van Hooff)

Klassieke oudheid

„We zullen hier pogen om in beeld en woord een nieuw samenhangend overzicht te brengen van de beschaving uit de klassieke oudheid. Daarbij is een sleutelrol weggelegd voor de cultureel-antropologische interpretatie van de deels overbekende, deels verwaarloosde gegevens. De materiële cultuur, zoals de archeologie ons die reveleert, is daarbij de belangrijkste invalshoek.”

(Uit: ”De oude Grieken en Romeinen”, Arnold Provoost)

Cleopatra

„Ze zou het een tijdje zonder Caesar moeten stellen. Begin november vertrok hij onverwacht naar Spanje om korte metten te maken met de laatste Pompeianen. Cleopatra had al vaker in benarde omstandigheden verkeerd, maar de villa op de Janiculus was wel héél onplezierig, hoe fraai hij ook was ingericht en hoe prachtig het uitzicht ook was. Ze was bepaald niet overal welkom. Rome was koud en nat. Ze sprak niet goed Latijn en was daardoor in het nadeel. En in een stad waarin de positie van de vrouw vergelijkbaar was met die van een baby of een kip, moest ze totaal nieuwe vaardigheden ontwikkelen.”

(Uit: ”Cleopatra”, Stacy Schiff)

Egypte

”Sanherib viel Palestina binnen om een opstand te onderdrukken, waarbij een van de leiders van de opstand, Hizkia van Juda, zich tot Egypte wendde en om militaire steun vroeg. Het was een verzoek dat Sjabaka niet met goed fatsoen kon weigeren. Hij riep zijn neef Taharqa vanuit Nubië naar het noorden om de campagne te leiden, en de twee legers stonden in 710 tegenover elkaar bij Elteke, zestien kilometer ten noorden van Asdod. Taharqa’s leger werd omsingeld en verpletterend verslagen. Hij trok zich op veilige afstand terug en wilde de Assyriërs van achteren gaan aanvallen als ze eenmaal naar Jeruzalem trokken om Hizkia om zijn overgave te vragen. Maar Sanherib was een te ervaren bevelvoerder om in zo’n val te trappen. Hij riep zijn troepen meteen terug uit de Judese heuvels, viel de Egyptenaren aan en dwong Taharqa om naar Egypte terug te vluchten met het overblijfsel van zijn verslagen en gedemoraliseerde leger.”

(Uit: ”Het oude Egypte”, Toby Wilkinson)

Rome

„Het lijdt nauwelijks twijfel dat een beschaafde, welgetrouwe Romein zal hebben geloofd wat die Jezus-fanaten over de toekomst van de geschiedenis en hun missie zeiden. (…) Het einde van de wereld naderde natuurlijk helemaal niet, wat voor verstandige mensen een opluchting, maar voor sommige dwazen ongetwijfeld een teleurstelling was. Maar ermee dreigen, en dat deden de christenen volgens Rome, was –hoe moeten we het zeggen?– een volslagen asociale handeling. Het maakte de gedachte dat christenen werden gemotiveerd door ”haat jegens de mensheid” heel plausibel.”

(Uit: ”De zeven levens van Rome”, Robert Hughes.)