Als er een prijs bestond voor het fraaist uitgegeven herdenkingsboek over de in 1611 verschenen King James Version zou die ongetwijfeld toevallen aan ”A Visual History of the King James Bible”, geschreven door Donald L. Brake. De Amerikaanse theoloog bezit een imposante collectie oude Bijbels. Veel foto’s van perkamenten banden en pagina’s uit oude Bijbels die samen met andere illustraties het boek verfraaien, zijn afkomstig uit zijn verzameling. Het geheel is stevig gebonden op glossy papier, en dat alles voor nog geen 23 dollar.

De titel belooft niets te veel. Het doorbladeren van het boek is al een plezier op zich. Behalve de illustraties zijn er tabellen en veel kaders die ervoor zorgen dat de pagina’s niet te zwaar overkomen. Via de kaderteksten komt de lezer op interessante zijpaadjes, bijvoorbeeld over drukfouten in de King James. Beroemd is de ”Wicked Bible” uit 1631, die het zevende gebod in Exodus 20:14 weergeeft als: „Thou shalt commit adultery.” De drukker kreeg hiervoor overigens een boete die zijn faillissement inluidde. Uit 1613 dateert de ”Revenge Bible”, die in Romeinen 12:17 de ontkenning weglaat: ”Recompense to man evil for evil.” En de ”Easter Bible” uit 1648 kondigt het boek Esther aan als ”The Book of Easter”.

Brake vertelt op een onderhoudende manier het verhaal van de monumentale Engelse vertaling, dat verweven is met de taalkundige, politieke en kerkelijke geschiedenis van Engeland. Veel meer dan bijvoorbeeld de Statenvertalers in Nederland stonden de vertalers van de King James Version op de schouders van hun voorgangers. Het was ook expliciet de opdracht van koning Jacobus I aan de vertalers dat ze nauw moesten aansluiten bij de laatst verschenen protestantse Bijbelvertaling, de zogeheten Bishops’ Bible uit 1568. Die ging via drie eerdere revisies weer terug op het werk van William Tyndale, die zijn reformatorische vertaalarbeid met de martelaarsdood moest bekopen.

Er was de koning veel aan gelegen om de regie over het vertaalproces te voeren. Hij wilde af van de onder de puriteinen populaire Geneva Bible, die kanttekeningen bevatte die onder meer het absolute koningschap ter discussie stelden. De nieuwe vertaling waartoe koning Jacobus opdracht gaf, mocht dus geen voetnoten bevatten. Onder de 57 vertalers die hij benoemde, waren enkelen met sympathie voor de puriteinse zaak, maar het merendeel bestond uit gematigder anglicanen.

Het vertalen was echt teamwork. Drie groepen gingen aan de slag, in Cambridge, Oxford en Westminster in Londen. Iedere vertaler maakte een opzet, die vervolgens in de groep werd besproken. Het gevolg hiervan was dat geen enkel individu zijn stokpaardjes kon berijden. Het zal mede daardoor zijn dat de King Jamesbijbel zich een vaste en eeuwenlang zelfs onaantastbare plaats heeft verworven in de Engelstalige christelijke wereld.

Weergaloos ritme

Wat is het geheim van het succes van de King James? Daarover schrijft Leland Ryken, hoogleraar Engels aan Wheaton College, in ”The Legacy of the King James Bible”. De voorafgaande vertalingen zorgden volgens hem voor een „proces van verfijning.” De vertalers werkten bovendien bewust aan een tekst die geschikt was om publiek voorgelezen te worden. „Het oor is het bepalende orgaan van dit proza”, aldus Ryken.

De KJV heeft een diepgaande invloed uitgeoefend op de Engelse literatuur. Ryken geeft daarvan vele voorbeelden. Hij haalt ook tal van (seculiere) schrijvers aan die zich lovend geuit hebben over de literaire kwaliteiten van de King James. Die kwaliteiten zijn een direct gevolg van de letterlijke wijze van vertalen, legt Ryken uit. De vele hebraïsmen zorgen voor een aparte stijl en het veelvuldige gebruik van ”and” en het archaïsche taalgebruik zorgen voor een „weergaloos ritme.” Het enige mankement aan de vertaling is dat poëtische teksten als proza worden afgedrukt. „Misdadig”, vindt Ryken. Hebreeuwse poëzie werkt met parallelle regels. Die moet je in een vertaling niet achter elkaar laten doorlopen, maar onder elkaar weergeven, zodat je het parallellisme ook kunt zien.

De King James is volgens Ryken superieur aan moderne ”dynamisch-equivalente” vertalingen, waarvan hij weinig moet hebben. Wat een Bijbel literair maakt, zijn de kwaliteiten die al in de grondtekst aanwezig zijn. Die moeten getrouw in het Engels worden overgezet. Overigens claimt hij ­–evenals Brake– geen exclusieve plaats voor de King James. Ryken heeft geen moeite met modernisering van de King James, zolang het maar een „wezenlijk letterlijke vertaling” blijft. Naast het argument van de verstaanbaarheid weegt voor Ryken ook zwaar dat er nu een –volgens hem en de meeste Bijbelwetenschappers– betere grondtekst voor het Nieuwe Testament beschikbaar is dan de zogeheten Textus Receptus die de King Jamesvertalers gebruikten. Vooral over de in 2001 verschenen English Standard Version, waaraan hij zelf meewerkte, is de hoogleraar Engels positief.

Voorzienigheid

David Allen kijkt daar anders tegenaan. Allen, die preken en lezingen houdt voor de Trinitarian Bible Society (TBS), de ‘Engelse GBS’, gaat in ”The Jewel in the King’s Crown” uitgebreid in op de historische en politieke achtergronden bij het ontstaan van de King James Bijbel. De ”Authorised Version” –de aanduiding ”King James Version” wordt vooral gebruikt in Amerika– is de Bijbel die God in Zijn voorzienigheid gegeven heeft aan het Engelse volk, het is „onze grootste nationale schat”, zo benadrukt Allen. God gebruikte koning Jacobus als Zijn „dwaze vazal.” Uiteindelijk werd zo de nieuwe Bijbelvertaling „het kostbare juweel in de bezoedelde kroon van de koning.”

Allen geeft onder meer een uitgebreide beschrijving van alle vertalers die meewerkten aan de King James. Ze vormden het puikje van de toenmalige wetenschap. Het is onmogelijk om vandaag de dag zo’n groep vertalers te vinden, stelt Allen. Zo was er Lancelot Andrews, die vijftien talen beheerste. Zijn geleerdheid combineerde hij met een diepe vroomheid. Volgens tijdgenoten was hij „een engel op de preekstoel.” Dat gold overigens niet voor alle vertalers. Zo ging Richard Thompson, een arminiaan en eminent hebraïcus, volgens critici zelden nuchter naar bed. Hij gebruikte zijn vrije wil vooral om zich te goed te doen aan wijn en lekker eten, merkt Allen fijntjes op.

De King James Version is „nog steeds de keuze van het volk van God”, betoogt Allen. „Het is de meest nauwkeurige en betrouwbare van alle Engelse vertalingen en hoort de keuze, de enige keuze, te zijn van liefhebbers van de Waarheid.” Moderne vertalingen „zijn beïnvloed door het darwinisme, Schriftkritiek, moderne vrijzinnigheid en vormen een terugkeer naar Rome.” Hier neemt Allen de bocht wel erg kort, waarmee hij zijn eigen zaak geen goed doet. Er zijn in de Engelstalige wereld veel Bijbelgetrouwe christenen –zie Ryken en Brake– die zich verre houden van de genoemde zaken en toch geen moeite hebben met het moderniseren van de King James of zelfs een geheel nieuwe vertaling gebruiken.

Verloren

Het betoog van Allen mist verder een duidelijke rode draad en is soms wel erg wijdlopig. Wie de historische achtergronden bij de King James in kort bestek wil nalezen, kan uitstekend terecht bij de brochure ”The Authorised Version: A Wonderful and Unfinished Story” van de TBS. Het fraai uitgegeven boekje –ook te downloaden van trinitarianbiblesociety.org– noemt tevens op bescheiden wijze argumenten om de King James te blijven gebruiken.

Wie leest over de geschiedenis van de King James, komt onder de indruk van het monumentale karakter en de enorme invloed van deze Bijbelvertaling. Met het verdwijnen van de King James als gemeenschappelijke Engelse Bijbel is er veel verloren gegaan, concludeert ook Ryken. Het brede ontzag voor de Bijbel als een gezaghebbend boek is verdwenen en de onkunde over het Woord van God is evenredig toegenomen. Vertalingen zoals de English Standard Version benaderen de kwaliteiten van de King James, maar kunnen er uiteindelijk toch niet aan tippen, zo stelt hij spijtig vast.

Er is nog een andere kant. De brochure van de TBS citeert een zendingswerker: „Er zou veel bereikt kunnen worden als het geld dat nu wordt uitgegeven om nog meer Bijbels in de Engelse taal te ontwikkelen, in plaats daarvan ingezet zou worden voor vertalingen in talen die dat veel harder nodig hebben.” Wie weet hoeveel Engelse Bijbelvertalingen er inmiddels zijn, kan daar weinig tegen inbrengen.

A Visual History of the King James Bible, Donald L. Brake (with Shelly Beach); uitg. Baker Books, Grand Rapids, 2011; ISBN 978 0 8010 1347 8; 283 blz.; $ 22,95.

The Legacy of the King James Bible, Leland Ryken; uitg. Crossway, Wheaton, 2011; ISBN 978 1 4335 1388 6; 265 blz.; $ 15,99.

The Jewel in the King’s Crown, David Allen; uitg. Tentmaker Publications, Stoke-on-Trent, 2010; ISBN 978 1 901670 45 5; 361 blz.; £ 19,95.

The Authorized Version: A Wonderful and Unfinished History, C. P. Hallihan; uitg. Trinitarian Bible Society, London 2010; ISBN 978 1 86228 049 6; 75 blz.; te downloaden of aan te vragen via trinitarianbiblesociety.org.

Lees ook ons dossier over 400 jaar King James Bijbel.