Alleen al in Europa zorgen infecties die mensen in het ziekenhuis oplopen voor naar schatting 37.000 sterfgevallen per jaar. Ook de financiële schade is groot. Het sluiten van afdelingen vanwege resistente ziekteverwekkers zoals MRSA betekent een kostenpost voor de gezondheidszorg die binnen de EU wordt geraamd op 7 miljard euro per jaar.

In de strijd tegen ziektekiemen is koper de laatste jaren in beeld gekomen. Een metaal waarvan de kiemdodende werking –opvallend genoeg– in de oudheid al bekend was. Zo beschrijft een Egyptische tekst op een papyrusrol, daterend van tussen 2600 en 2200 voor Christus, al hoe koper kan worden gebruikt voor de ontsmetting van wonden en het steriliseren van water.

Ook Grieken, Romeinen, Azteken en andere oude beschavingen kenden de antimicrobiële eigenschappen van koper. Ze gebruikten het, vermalen tot poeder, tegen huidaandoeningen. Ook blijkt uit archeologische vondsten uit Pompeï en Herculaneum dat Italiaanse artsen in de eerste eeuw instrumenten van koper en brons gebruikten.

Nu ziekenhuizen steeds vaker kampen met voor antibiotica ongevoelige bacteriestammen, komt het metaal weer in beeld vanwege zijn kiemdodende eigenschappen.

Niet alleen hand-handcontact vormt een belangrijke bron van besmetting. Ook worden bacteriën, virussen en schimmels nogal eens overgedragen via veel aangeraakte oppervlakken, zoals deurkrukken, duwplaten op deuren, kranen en bedranden. „Een vieze hand besmet ten minste zeven voorwerpen. Die zijn vaak van roestvrij staal of van plastic. Ziektekiemen kunnen daarop dagen- tot wekenlang overleven”, weet prof. Bill Keevil, hoofd van de afdeling microbiologie aan de universiteit van Southampton, Groot-Brittannië.

Keevils onderzoekslab toonde aan dat resistente MRSA-bacteriën op een koperen oppervlak binnen tien minuten doodgaan, terwijl ze op roestvrij staal (rvs) „lang en gelukkig” leven.

Het naburige Selly Oak Hospital in Birmingham nam daarop de proef op de som. Op een afdeling werden alle veel aangeraakte rvs-voorwerpen vervangen door exemplaren van koperen. Uiteraard werden de ziekenzalen nog altijd op de gebruikelijke manier schoongemaakt en waste het personeel nog steeds grondig de handen. „Het aantal ziektekiemen op de voorwerpen nam met ruim 90 procent af”, vertelt Keevil.

Een drietal Amerikaanse ziekenhuizen, een in New York en twee in Charleston, South Carolina, introduceerde eveneens antimicrobieel koper op de afdeling. De onderzoekers keken dit keer echter niet naar de hoeveelheid ziektekiemen op de contactoppervlakken, maar naar het aantal patiënten dat gedurende de opname een infectie kreeg.

Prof. Michael Schmidt van de Medical University of South Carolina presenteerde in juli, tijdens een conferentie van de Wereldgezondheidsorganisatie in Genève, de resultaten van drieënhalf jaar onderzoek. Het verschil in infecties tussen patiënten die op een gewone afdeling werden verpleegd en zij die op een kamer met „een beperkt aantal” koperen voorwerpen waren verpleegd, was niet minder dan 40 procent. „Dat resultaat is fenomenaal”, aldus Schmidt.

Wereldwijd zijn er steeds meer ziekenhuizen die veel aangeraakte oppervlakken, die een bron van besmetting vormen, vervangen door antibacterieel koper, weet Paul Becquevort, vertegenwoordiger van koperinformatiecentrum Copper Benelux. In Nederland probeert hij het gebruik van antimicrobieel koper in ziekenhuizen breder bekend te maken.

Voor zover hij weet, is het Universitair Medisch Centrum Groningen (UMCG) de enige zorginstelling die het op dit moment toepast. Op de kankerafdeling die het UMCG vorig jaar in gebruik nam, zijn de deurkrukken en de kranen van brons.

Niet alleen puur koper is actief tegen ziektekiemen, maar ook legeringen –combinaties van metalen– mits ze voor 70 procent of meer uit koper bestaan, weet Becquevort. In Amerika heeft de Environmental Protection Agency (EPA) inmiddels 282 legeringen erkend als antimicrobieel koper. „In Europa is zo’n registratie niet nodig.”

De prijs hiervan is vergelijkbaar met dat van hoogwaardig roestvrij staal. Bij nieuwbouw of herinrichting van een verpleegafdeling hoeven de kosten dus geen belemmering te vormen om het actieve metaal toe te passen, aldus Becquevort.

Door de brede waaier aan geregistreerde producten is het materiaal voor ieder wel in een gewenste kleur leverbaar, meent hij. Wie gehecht is aan de zilvertint van rvs, kan bijvoorbeeld kiezen voor een nikkel-koper-zinklegering die de kleur van roestvrijstaal benadert, maar een heel licht gelige gloed heeft.

Een belangrijk voordeel van antimicrobieel koper is dat de werking ook na maanden of jaren niet afneemt, stelt Becquevort, omdat het een eigenschap is van het metaal zelf. Een kopercoating krijgt die erkenning niet. „Die laag kan immers afslijten. Hoe lang dat duurt, is echter moeilijk vast te stellen.”

Van koper en koperlegeringen is bekend dat ze van nature na verloop van jaren oxideren en donkerder van kleur worden. In het UMCG zijn donkerbronzen deurkrukken aangebracht die in de loop van de jaren nog iets bruiner zullen worden.

Waar iemand de voorkeur aan geeft, is een kwestie van smaak, meent Becquevort. Zo weet hij dat in een ziekenhuis het metaal dagelijks wordt gereinigd met citroenzuur om het zijn glans te laten behouden. „In het Britse Selly Oak Hospital lieten ze het koper oxideren en bruin worden.”

Dat oxidatieproces is niet nadelig voor de kiemdodende eigenschappen, zo blijkt uit onderzoek. Het metaal blijft even goed ziekteverwekkende bacteriën en virussen uitschakelen.

Niet alleen verpleeginstellingen zijn gebaat bij de werking van antimicrobiële koper, meent Becquevort. Zo zouden naar zijn mening kiemdodende deurkrukken en kranen ook gezondheidsvoordeel opleveren in openbare toiletten bij tankstations, restaurants, op scholen en in sportfaciliteiten. Naast de gebruikelijke hygiënemaatregelen –schoonmaak en handen wassen– kan antibacterieel koper aanvullende bescherming bieden, omdat het werkzaam is, ook tussen twee schoonmaakbeurten in.

>>antimicrobialcopper.com

Brede aanval op bacterie en virus

Koper valt ziektekiemen op meerdere punten aan. De snelheid waarmee het metaal bacteriën, virussen en schimmels doodt, zorgt ervoor dat die geen ongevoeligheid kunnen ontwikkelen voor antimicrobiële voorwerpen, denken wetenschappers.

Hoe koper micro-organismen precies dood, is nog niet helemaal opgehelderd. Inmiddels is wel duidelijk dat er koperionen –van bijvoorbeeld een deurkruk– vrijkomen en gaten slaan in de celmembraan van een bacterie. Daardoor lekken essentiële voedingsstoffen en vocht weg en raakt de ziekteverwekker verzwakt.

Koperionen die vervolgens naar binnen dringen, ontregelen essentiële processen. Zo schakelen ze enzymen uit, de werkpaarden van elke cel. Uiteindelijk wordt ook het erfelijk materiaal beschadigd en gaat de bacterie, het virus of de schimmel dood.

Uit laboratoriumproeven blijkt dat bacteriën die in de natuur voorkomen en waarvan bekend is dat ze resistent zijn tegen koper, niet overleven op een oppervlak dat voor 70 procent of meer uit koper bestaat. Wel duurt het langer voor ze doodgaan. Wil een legering het label antimicrobieel krijgen dan mag dat maximaal twee uur duren.

Messing leuningen in Chileense metro

Een nieuw metrostation in de Chileense stad Maipu, kreeg afgelopen jaar 350 meter aan messing leuningen langs zijn trappen. Alle zijn ze voorzien van het keurmerk ”Antimicrobial copper”. De roltrappen van station Santiago Bueras moeten het nog wel stellen met het gebruikelijke zwarte rubber.

Toch verwachten de Chileense autoriteiten dat het plaatsen van de kiemdodende trapleuningen ervoor zorgt dat de 6500 reizigers die het station dagelijks aandoen, minder risico lopen om er bacteriën of virussen op te pikken waarvan ze ziek kunnen worden.

Maar ook commerciële factoren spelen een rol. Chili is ’s werelds grootste koperproducent, en daarom moet de bevolking trots zijn op het metaal.

Naar verwachting zullen nog meer nieuwe metrostations van het groeiende Chileense metronetwerk worden uitgerust met in totaal 10.000 meter antimicrobieel messing, een legering die lang meegaat. Daarnaast overwegen de bazen van het staatsbedrijf Metro ook de roestvrijstalen leuningen in bestaande stations te vervangen door het kiemdodende metaal.