De tijden zijn in economisch opzicht boos en zwaar. Premier Balkenende sprak gisteren in de regeringsverklaring zonder omwegen van een recessie. Daarom dient volgens het kabinet iedere Nederlander bij te dragen aan het herstel van de economie. De burger moet bereid zijn langdurige loonmatiging en pijnlijke ingrepen in de sociale zekerheid te accepteren.Gelet op de economische omstandigheden is het begrijpelijk dat de regering veel aandacht geeft aan maatregelen die het herstel kunnen bevorderen. De recessie is ernstiger dan die van begin jaren negentig. Anderzijds is de economische basis beter en staan de overheidsfinanciën er gunstiger voor dan begin jaren tachtig, toen we ook door een diep dal gingen.

De regering wil nu dat de burger meer en beter voor zichzelf gaat zorgen. Balkenende stelt terecht dat het een illusie is dat de staat ieder risico en ongemak kan wegnemen of voorkomen. De overheid zal in de toekomst alleen nog een basispakket aanbieden waar mensen in benarde omstandigheden op terug kunnen vallen. Voor allerlei andere tegenvallers zal de burger zelf een financieel vangnet moeten regelen.

Voor dat uitgangspunt valt veel te zeggen. Te veel mensen leefden in de achterliggende jaren tamelijk onbezorgd met in hun achterhoofd de gedachte dat wanneer zich enig probleem zou voordoen er altijd nog de overheid was om bij aan te kloppen. Die gemakzucht breekt ons nu op. Het sterk verfijnde stelsel van sociale voorzieningen is onbetaalbaar geworden.

Dat neemt niet weg dat de overheid de taak heeft een schild te zijn voor de zwakken in de samenleving, ook in tijden van economische neergang. Daarom zullen bij de invulling van het basispakket niet alleen financiële overwegingen een rol mogen spelen. Het besef dat de staat beschermheer van de kwetsbaren moet zijn, dient daarin zeker meegenomen worden.

Behalve dat het kabinet wil dat de burger meer zijn eigen verantwoordelijkheid neemt, dringt het ook aan op meer gemeenschapszin. Overheid en burgers zullen met elkaar moeten werken aan verbetering van de financieel-economische situatie. Het is echter maar de vraag of dat lukt. In onze sterk geïndividualiseerde samenleving viert het egoïsme nu al hoogtij. Te duchten valt dat dit alleen maar zal toenemen als mensen voor zichzelf risico’s moeten afdekken. De gedachte dat men niet zijns broeders hoeder is, heerst al 6000 jaar en heeft niets aan kracht ingeboet.

Juist daarom is het bijzonder jammer dat de regeringsverklaring van het tweede kabinet-Balkenende nauwelijks iets zegt over de noodzaak van herstel van waarden en normen. Weliswaar stelt de regering dat een samenleving aan het fundament van waarden en normen haar kracht ontleent, maar ze laat liggen hoe die basis verstevigd kan worden.

Premier Balkenende maakt geen geheim van zijn christelijke levensovertuiging. Mede daarom mag juist van hem verwacht worden dat hij concreet inhoud geeft aan het herstel van normbesef in de samenleving. Dat zou niet alleen een belangrijk onderscheidend punt zijn ten opzichte van voorgaande kabinetten; het is voorwaarde om tot een werkelijk solidaire samenleving te komen.