Geen speech van president Jacob Zuma, geen vuurwerk en geen dure staatsbanketten met gerenommeerde gasten, morgen in Zuid-Afrika. De republiek mag dan jarig zijn, de agenda op de officiële regeringssite meldt bij 31 mei alleen dat het Wereld Anti Tabaksdag is.

De enigen die van het jubileum een (heimwee)feestje maken zijn de Afrikaner nationalisten. Zo organiseerde de Afrikaner Volksparty zaterdag een herdenkingsbijeenkomst ter ere van de vijftigste verjaardag van de republiek in Kempton Park. „Afrikaners welkom”, meldde de uitnodiging op de website van de partij. „Recht van toegang voorbehouden.”

Republiekdag, noemen rechtse Afrikaners de 31e mei nog altijd, naar de feestdag die tussen 1961 en 1994 ieder jaar in Zuid-Afrika gevierd werd. Op Afrikaner fora wensen leden elkaar een „gezegende Republiekdag” toe. Voor andere Zuid-Afrikanen is de dag echter allang vervangen door de Dag van de Vrijheid op 27 april, waarbij de eerste democratische verkiezingen van 1994 worden herdacht.

De republiek was dan ook een typische Boerenaangelegenheid. Toen de Zuid-Afrikaanse premier Hendrik Verwoerd (1958-1966) begin 1960 een referendum aankondigde over de vraag of Zuid-Afrika een republiek moest worden, reageerden veel Afrikaners opgetogen. Het uitroepen van een republiek betekende voor hen „de vervulling van de dromen en van de inzet van generaties van Afrikaners sinds ze in de Boerenoorlog verslagen waren”, aldus de latere premier F. W. De Klerk in zijn autobiografie ”The Last Trek”.

De Boerenoorlog van 1899-1902 vormde jarenlang een snijdende wond in de Afrikaner ziel. De strijd betekende het einde van de Zuid-Afrikaansche Republiek (ZAR), de onafhankelijke Afrikaner staat die in de jaren 40 van de 19e eeuw was uitgeroepen. De ZAR (het latere Transvaal) kwam onder Brits bestuur, om op 31 mei 1910 met de Kaapkolonie, Natal en Oranje Vrijstaat op te gaan in de Unie van Zuid-Afrika. De nieuwe eenheidsstaat kreeg een grote mate van zelfstandigheid, maar viel onder het gezag van de Britse Rijk. Vanaf 1931 maakte de unie deel uit van het Britse Gemenebest.

Met het voorstel van Verwoerd zouden de Afrikaners hun eigen republiek weer terug kunnen krijgen, maar dan vele malen groter dan in de 19e eeuw. Groot was dan ook de euforie onder veel Afrikaners toen het op 31 mei 1961 zo ver was. „Een mens vergeet zo’n ogenblik nooit”, schrijft dr. Pieter van der Dussen op de site van de Afrikaner Volksparty over het moment dat de klok van het stadhuis in Pretoria op 31 mei 1961 om 0:00 uur de eerste dag van de nieuwe republiek inluidde. Op het stadhuisplein in Pretoria „klonk toen uit alle monden: ”Prys die Here met blye galme”, gevolgd door ”Uit die blou van onse hemel””, aldus Van der Dussen.

Veel Afrikaners zagen de hand van God in het ontstaan van de republiek. Ook in Nederland werd dat wel zo gezien. „De profetie van de grote staatsman Brand ”Alles sal reg kom”, was door Gods goedheid vervuld geworden”, tekende Gereformeerde Gemeentenpredikant ds. G. A. Zijderveld op in zijn boekje ”Ons Broedervolk” uit 1975 („opgedragen aan de nagedachtenis van wijlen dr. H. F. Verwoerd”). „De vurige wens om een vrij volk te zijn (…), leefde diep in het hart van iedere Afrikaner.” Brand was van 1864 tot 1888 staatspresident geweest van Oranje Vrijstaat.

Lang niet alle blanken liepen echter met tranen van blijdschap in hun ogen door Pretoria op die 31e mei 1961. Bij het referendum op 5 oktober 1960 (alleen voor blanken) had een krappe meerderheid van 52 procent vóór een republiek gestemd. De Britten voelden er uiteraard weinig voor, maar ook liberale Afrikaners hadden hun bedenkingen. Ze wilden in ieder geval niet de republiek die Verwoerd en zijn Nationale Partij voor ogen stond. Vanwege de krappe overwinning deed de Zuid-Afrikaanse regering enkele concessies: zo bleef de Britse vlag onderdeel van de Zuid-Afrikaanse vlag.

Terwijl Verwoerd kort na 31 mei 1961 in een televisietoespraak zei erop te vertrouwen dat de tegenstellingen tussen de blanke inwoners van voorbijgaande aard zouden zijn, stonden die echter allang in de schaduw bij de spanningen met de zwarte inwoners van Zuid-Afrika. Het jaar ervoor was een demonstratie van zwarten tegen de zogenaamde pasjeswetten, die hun bewegingsvrijheid sterk inperkten, ernstig uit de hand gelopen. Op 21 maart schoot de politie in Sharpeville 67 zwarte betogers dood, terwijl vele anderen gewond raakten.

Daarmee was er definitief een knop omgegaan. „Het jaar 1960 is een waterscheiding in de moderne Zuid-Afrikaanse geschiedenis”, concludeert de Amerikaanse historicus Leonard Thompson in zijn geschiedenis van Zuid-Afrika. Nelson Mandela schrijft in zijn autobiografie: „Het bloedbad van Sharpeville creëerde een nieuwe situatie in het land.” De regering van Verwoerd stond na Sharpville onder toenemende internationale kritiek en raakte steeds verder geïsoleerd. Bovendien was de beer in eigen land nu goed los.

Verwoerd had in 1961 dan wel een republiek voor de ‘Boeren’ bewerkt, maar die kraakte van meet af aan in haar voegen. In veel historische overzichten over Zuid-Afrika staat 31 mei 1961 slechts in een bijzin vermeld. Feitelijk veranderde er niet zo veel, omdat de Nationale Partij van Verwoerd al sinds 1948 aan de touwtjes trok in Zuid-Afrika. Bovendien waren er veel belangrijkere ontwikkelingen gaande, die uiteindelijk zouden leiden tot het nieuwe Zuid-Afrika van na 1994. Daarmee was ook het einde van de jaarlijkse republiekdag een feit.

Klik hier voor filmbeelden van de speech van dr. Verwoerd.

Boerenrepubliek

Een kleine groep Afrikaners blijft hopen op de terugkeer van een Boerenrepubliek, zoals die in de 19e eeuw bestond onder Paul Krüger. Krüger was vanaf 30 december 1880 de president van de Zuid-Afrikaansche Republiek. „Ons ideaal is om op 31 mei ergens in de toekomst, in een gebied met een volkseigen meerderheid, een echte Boerenrepubliek uit te roepen”, stellen de Afrikaners van de actiegroep Boerevolk op hun website Boerevryheid. Volgens hen heeft het Boerenvolk, als onafhankelijk, inheems volk, recht op een eigen stuk grond in Zuid-Afrika.