Begin twintigste eeuw waren er volgens De Bosatlas van Friesland 130 zuivelfabrieken in de provincie. Nu zijn er nog geen tien over. De rest is in de loop der jaren afgebroken. Ze hadden hun functie verloren, verpauperden en vielen uiteindelijk ten prooi aan de sloopkogel.

De zuivelfabrieken in Bergum en Oudega (Smallingerland) zijn voorbeelden van panden die er nog steeds staan, maar waarvoor het vijf voor twaalf is. Buiten de zuivelfabrieken zijn er ook nog andere fabrieken en scheepswerven uit het begin van de twintigste eeuw die verpauperen. Zo moet ook voor de steenfabriek in Oostrum dringend een plan komen.

Dat soort bouwwerken kan alleen behouden blijven als er een herbestemming aan gegeven kan worden. Dat is vaak het probleem. Niemand weet wat ermee te doen, of er zijn geen investeerders om goede ideeën te kunnen verwezenlijken.

„Friesland heeft geen rijke traditie als het gaat om behoud van industrieel erfgoed”, constateert landschapsarchitect Peter de Ruyter, leider van Atelier Fryslân, de denktank voor ruimtelijke kwaliteit in Friesland.

„Er is in het verleden te weinig aandacht voor geweest. Door de afbraak van zuivelfabrieken is Friesland een deel van het collectieve geheugen kwijtgeraakt. Nu zijn we bijna te laat. Over de steenfabriek in Oostrum en de zuivelfabriek in Oudega maak ik me echt zorgen.”

In het coalitieakkoord committeren Gedeputeerde Staten zich aan industrieel erfgoed. Atelier Fryslân wil dat de provincie gericht beleid gaat maken voor het behoud van deze markante gebouwen. Ze hoeven niet per se mooi te zijn, hun betekenis is de landschappelijke waarde als baken in het landschap.

„Neem de melkfabriek in Scharsterbrug. Die maakt deel uit van het plaatje dat je hebt als je vanaf Lemmer Friesland binnenrijdt. Als je hem afbreekt, ben je het plaatje kwijt. Je poetst de ziel weg uit een dorp.”

Er zijn ook industriële complexen die hun oorspronkelijke functie nog niet verloren te hebben. „We kijken ook naar de toekomst. Voor gebouwen van na de Tweede Wereldoorlog is het over twintig jaar misschien vijf voor twaalf.”

Er moet volgens De Ruyter anders naar het landschap worden gekeken. „Een gebouw is meer dan een verzameling stenen, het heeft betekenis in de omgeving waar het staat. Kijk naar de Petfoodfabriek in Veenwouden. Een prachtig markant gebouw. De meelfabriek van Koopmans in Leeuwarden: mooie industriële wanden aan het water. Dat moet je koesteren.”

Ook moet er volgens hem een visie komen voor later. „Delen van Douwe Egberts in Joure en Philips in Drachten worden op termijn misschien afgestoten. Daar moet je nu iets voor bedenken. Vergeet niet dat je met het restaureren en herbestemmen van dit soort gebouwen een dorp een impuls kunt geven in de strijd tegen krimp.”

Friesland heeft nog een hoop in te halen ten opzichte van de rest van Nederland. In Twente zijn veel voormalige textielfabrieken getransformeerd tot multifunctionele gebouwen met bedrijfjes en woningen erin. De Ruyter pakt het blad van de Vereniging van Nederlandse Gemeenten erbij. „Kijk, die houden een congres in een oude ijzergieterij in Ulft in de Achterhoek. Daar hebben ze een prachtige congresfaciliteit van gemaakt. Wat is er mooier dan een congreslocatie aan het water in Friesland?”

Voor het behoud van industrieel erfgoed is natuurlijk geld nodig. „Een heikel punt is dat er vaak te weinig investeerders zijn.” De complexen moeten verbouwd en vaak gerestaureerd worden. „De provincie en gemeenten zouden dat kunnen subsidiëren. Maar er is ook beleid nodig. Bouw niet zomaar nieuwe bedrijfslocaties. Kijk eerst eens wat je nog in huis hebt.”