Los van de vraag of hij het nu in veel of weinig gevallen bij het rechte eind had, is het mogelijk de arbeidsmarkt van predikanten onder de loep te nemen. Dreigen er in de verschillende kerken steeds grotere tekorten of juist niet? De situatie blijkt heel verschillend te zijn.

Begin dit jaar hadden de Christelijke Gereformeerde Kerken 131 gemeentepredikanten voor 182 gemeenten. Er waren 62 vacatures. Een derde daarvan betreft gemeenten met minder dan 150 leden en doopleden. Grotere gemeenten blijven meestal niet lang vacant. Maar de Friese gemeente Damwoude (441 zielen) had vanaf 2005 al vele beroepen tevergeefs uitgebracht, voordat kandidaat Ruis vorige maand het beroep aannam.

De leeftijdsopbouw van het christelijke gereformeerde predikantenkorps is zodanig dat er de komende jaren relatief veel predikanten met emeritaat gaan. De verwachting is dan ook dat het aantal vacatures zal stijgen. In het jaarboek van vorig jaar schreef ds. R. W. J. Soeters dat het curatorium zorg blijft houden over het geringe aantal studenten voor de predikantenopleiding. Met het organiseren van regionale avonden voor catechisanten probeert ‘Apeldoorn’ jongeren te wijzen op de mogelijkheid om predikant te worden.

In de Gereformeerde Kerken vrijgemaakt zullen er naar verwachting de komende jaren twee keer zo veel predikanten met emeritaat gaan (of om andere redenen uit het ambt verdwijnen) als er aan beroepbare kandidaten bijkomen. Het aantal vacatures zal dan ook fors toenemen. Vandaar dat men gericht bezig is met de werving van theologische studenten voor de Kampense opleiding.

Het adresboekje van de Gereformeerde Bond telt momenteel 48 vacatures. Als we uitgaan van ruim 400 (wijk)gemeenten, gaat het om meer dan 10 procent. Opvallend is hier dat hervormde kerkenraden er meer tijd dan voorheen voor nodig hebben om een beroep uit te brengen. Een vacante gemeente brengt gemiddeld drie of vier beroepen per jaar uit. Dat heeft te maken met de regel uit de protestantse kerkorde dat de gemeente meer bij het beroepingswerk betrokken moet worden, maar vooral met de veranderende context van de gemeenten, waarin men een predikant zoekt die heel de gemeente bindt. Het kandidatenoverschot in hervormd-gereformeerde kring is beperkt, al moeten kandidaten soms wel enkele maanden op een beroep wachten.

De Hersteld Hervormde Kerk telt 118 (wijk)gemeenten met in totaal 56.000 leden en doopleden. Die worden gediend door zestig predikanten. Ruim vijftig gemeenten zijn vacant. Kleine gemeenten beroepen vaak in combinatie met elkaar. Ook komt het wel voor dat een predikant voor beperkte werktijd aan een gemeente verbonden is.

Het aan de VU gevestigde Hervormd Seminarie telt niet minder dan zeventig studenten. Die zijn echter niet allemaal hersteld hervormd en de hersteld hervormden beogen ook niet allemaal predikant te worden. Maar het merendeel bereidt zich daar wel op voor. Vandaar dat over enkele jaren een overschot aan kandidaten niet denkbeeldig is.

De Gereformeerde Gemeenten hebben altijd veel vacatures gehad. Voor de Gereformeerde Gemeenten in Nederland en de Oud Gereformeerde Gemeenten geldt dat nog in sterkere mate. Dat heeft onmiskenbaar te maken met de strenge toelatingseisen die men hanteert. Alleen wanneer men overtuigd is van iemands genadestaat en roeping tot het predikambt, wordt hij toegelaten. In de praktijk is dat maar een minderheid van degenen die zich hebben aangemeld. Zeker voor de Gereformeerde Gemeenten geldt dat wanneer men alle mensen zou toelaten tot de opleiding die zich daar aanmelden, het predikantentekort binnen vijftien jaar zou zijn verdwenen.

De Gereformeerde Gemeenten tellen volgens het jongste statistische overzicht 104.478 leden en doopleden. De 155 gemeenten worden momenteel gediend door 55 predikanten. Dat betekent dat honderd gemeenten vacant zijn. Niet alle vacante gemeenten zouden een predikant kunnen beroepen; 35 gemeenten hebben minder dan 150 leden en doopleden. Maar er zijn ook tal van grote gemeenten zonder predikant. Dat geldt van Barneveld-Centrum (2239), Veenendaal (2084) en Krabbendijke (2068). Ook zijn er zeven gemeenten vacant met tussen de 1000 en de 2000 zielen. Veelal blijven deze grote gemeenten niet lang vacant. Hun laatste predikant kwam gemiddeld twee jaar na zijn voorganger. Van al de grote gemeenten is Apeldoorn het langst vacant: sinds 2006.

Het tekort aan predikanten ontmoedigt de splitsing van grote gemeenten en de vorming van nieuwe gemeenten. Met 674 zielen ligt de gemiddelde grootte van een gemeente in dit kerkverband hoger dan in andere kerken in de gereformeerde gezindte.

De Gereformeerde Gemeenten in Nederland hebben vanouds weinig predikanten en veel vacatures. Wel is de situatie de laatste jaren wat verbeterd. In de jaren negentig waren er een tijdlang maar twee dienstdoende predikanten. Die gingen dan ook om de andere zondag in een vacante gemeente voor. Thans zijn er zes predikanten, van wie een, ds. A. Geuze, een beroep naar Canada heeft aangenomen.

Volgens het laatste jaarboek telt het kerkverband 49 gemeenten, waarvan er dus 43 vacant zijn. Een derde daarvan is echter zo klein (minder dan 150 leden en doopleden) dat men moeilijk een predikant zou kunnen beroepen. Anderzijds telt het kerkverband twee megagemeenten (Barneveld en Opheusden) met meer dan 3000 zielen.

Al jarenlang is er de tendens dat mensen vanuit kleine gemeenten naar de grotere trekken. Daar heeft men niet alleen een eigen school, maar veelal ook een predikant. Omdat de meeste predikanten grote gemeenten dienen, geldt ondanks het aanzienlijke predikantentekort dat toch 40 procent van de ruim 23.000 gemeenteleden een eigen predikant heeft.

Het kerkverband van de Oud Gereformeerde Gemeenten telt 57 gemeenten. Er zijn slechts vier predikanten, alsmede twee lerend ouderlingen die ook aan een gemeente verbonden zijn. De laatste jaren is het aantal voorgangers iets toegenomen. Zo’n veertig jaar geleden telde het kerkverband echter wel dertien predikanten. Van de 51 vacante gemeenten is slechts een twintigtal gewend te beroepen.

Een manier om een tekort aan predikanten tegen te gaan is het verhogen van de emeritaatsleeftijd. Dat sluit ook aan bij de maatschappelijke tendens om ouderen langer te laten doorwerken. Bovendien worden daardoor de kosten van de oudedagsvoorziening voor predikanten gedrukt.

De protestantse kerkorde biedt de mogelijkheid tot het zeventigste jaar dienstdoend predikant te zijn. Het laatste jaarverslag van de Gereformeerde Bond meldde dat tien predikanten met emeritaat gingen, van wie er zeven (net) nog geen 65 jaar waren. De grens verschuift in vergelijking met tien jaar geleden wel meer naar die 65 jaar, terwijl diverse predikanten (ds. W. C. Meeuse in Bilthoven, ds. J. Westland in Houten) zelfs enkele jaren langer aan hun gemeente verbonden blijven.

In de Hersteld Hervormde Kerk werd in 2008 een voorstel teruggenomen om de leeftijdsgrens van 65 jaar voor het verplichte emeritaat flexibeler te maken. Er bleek onvoldoende steun voor in de classes. Ds. K. Veldman, sinds vorig jaar emeritus, betreurde dit. „Ik lees in Gods Woord niets over emeritaat. Een predikant wordt voor zijn leven geroepen.”

Voor de Gereformeerde Kerken vrijgemaakt geldt 65 nog altijd als de leeftijd om met emeritaat te gaan. De Christelijke Gereformeerde Kerken besloten vorig jaar de emeritaatsleeftijd, die nu op 65 jaar ligt (zij het dat van een verplicht emeritaat geen sprake is), de komende jaren geleidelijk aan te verhogen.

In de Gereformeerde Gemeenten is de afgelopen jaren de praktijk gegroeid dat predikanten bij het bereiken van hun 70e levensjaar hun emeritaat aanvragen. Er zijn thans geen dienstdoende predikanten meer van boven de zeventig. Ds. P. Blok, die in 2003 op 82-jarige leeftijd met emeritaat ging, was een van de laatste.

Bij de Gereformeerde Gemeenten in Nederland en met name in de Oud Gereformeerde Gemeenten is het gebruikelijk dat predikanten zo lang doorgaan als maar enigszins mogelijk is. Rond de eeuwwisseling diende de oud gereformeerde ds. W. Kamp de gemeente Grafhorst tot zijn 90e jaar.

Dit is de eerste aflevering van een achtdelige serie over vacante gemeenten. Vrijdag op de kerkpagina deel 2.