De Brielse neerlandica Jenneke Groeneveld (1943) wijdt een boek aan Been. De voorkant vol nostalgische omslagen nodigt uit tot nadere kennismaking. En dan blijkt dat Been het verdient om aan de vergetelheid ontrukt te worden. Vooral voor liefhebbers van lokale geschiedenis en voor geïnteresseerden in de Nederlandse jeugdliteratuur is ”Johan Been. Rasverteller uit Brielle (1859-1930)” het lezen waard.

Begin twintigste eeuw was de schrijver breed bekend en gewaardeerd. Zijn werk werd herdrukt en zijn ”Paddeltje” kreeg een standbeeld in Vlissingen. Inmiddels kennen slechts weinigen de auteur nog. Groeneveld onderzocht en legde vast wat hem dreef bij het schrijven van zijn jeugdboeken. Ze bekijkt wie hem inspireerde en waarom hij geen dichter of romancier werd, hoewel hij dat aanvankelijk wel ambieerde. „Psychologisch graafwerk” laat de biograaf bewust achterwege. Misschien is het daardoor dat het boek soms erg feitelijk blijft. De weinige passages die doen vermoeden dat Been „emotioneel zeer ontvankelijk was, op het sentimentele af” maken nieuwsgierig naar zijn persoonlijkheid. Beens grote passie –de geschiedenis van Den Briel– komt prachtig uit de verf.

Johan Been werd in Brielle geboren en is alleen enkele jaren weggeweest nadat hij zijn aanstelling kreeg op een plattelandsschool in Nieuwenhoorn. Vanaf 1879 werkte hij op de Openbare Lagere School No. 2 in Brielle en sindsdien heeft hij zijn geboorteplaats niet meer verlaten. Waarschijnlijk was hij te zeer aan het stadje gehecht. Onderzoek doen in het plaatselijk archief was levenslang zijn grote hartstocht. Bovendien weerhield de financiële malaise thuis hem ervan zich elders te vestigen. De zaak van vader Dirk liep niet goed meer, maar het gezin –met twee oudere, ongetrouwde zussen zonder inkomen– moest wel onderhouden worden. Johan voelde zich daartoe geroepen. Volgens zijn biograaf maakte hij daarmee niet alleen een verhuizing, maar zelfs het stichten van een eigen gezin onmogelijk.

Tijdens zijn schooljaren was Been opgevallen vanwege zijn liefde voor geschiedenis, maar meer nog omdat hij verzen schreef. Iets wat zijn leraren aanvankelijk bepaald niet waardeerden. Totdat de 16-jarige Johan in de Nieuwe Brielse Courant debuteerde. Veel positieve reacties volgden en dat verschafte Johan zelfvertrouwen. Hij bleef gedichten en romans publiceren, maar „rond 1900 ging de literaire Been een andere weg. De romanschrijver die hij had willen worden, moest steeds meer wijken voor de jeugdboekenschrijver.” Gaandeweg bleek ook dat Been „meer pragmaticus was dan kamergeleerde” en verhalen uit het verleden laagdrempelig wist over te dragen.

Johan Been is gedoopt in de hervormde kerk. Thuis werd aan tafel dagelijks uit de Bijbel gelezen. Toen met de komst van een nieuwe dominee de moderne richting in Brielle haar intrede deed, hoorde ook Johan Been al gauw bij de modernisten. „Daarmee maakte hij zich los van de geloofsovertuiging van zijn ouders”, schrijft Groeneveld, die overigens stelt dat in Beens tijd zijn verhalen tot de categorie religieus neutrale boeken behoorden. Hoewel sommige passages volgens haar een christelijke sfeer ademen, komen expliciete verwijzingen naar God niet vaak voor. „Anders ligt dat met de Hollandse vaderlandsliefde. Beens helden maken er geen geheim van trots op hun vaderland te zijn. Paddeltje is het prototype van een echt Hollandse jongen en meent dan ook dat hij nooit „tegen zijn eigen vaderland zou (…) willen vechten; dan liet hij zich liever door de kapers doodslaan.””

Johan Been. Rasverteller uit Brielle (1859-1930), Jenneke Groeneveld; uitg. Walburg Pers, Zutphen, 2010; ISBN 978 90 5730 645 7; 190 blz.; € 19,95.