Wie eerder verschenen biografieën over de uiterst controversiële monarch doorneemt, kan niet anders concluderen dan dat Filips II een zeer tegenstrijdige pers heeft. Tijdgenoten oordelen aanvankelijk lyrisch. Zo beschrijft de Spaanse benedictijnse historicus Prudencio de Sandoval (1553-1620) 1527 als een gelukkig jaar „nu de meest katholieke en verstandigste koning ooit geboren is.” Geen verwonderlijke woorden voor een hofbiograaf. Een heel ander oordeel is te lezen in de geschriften van Willem van Oranje. Hij beschuldigt de koning in zijn ”Apologie” (1580) van „incest, bigamie en dubbele moord op zijn zoon Don Carlos en zijn echtgenote Elizabeth van Valois.” Dat is een aantal maanden nadat Filips II hem in de ban heeft gedaan.

Toonaangevend in de historiografie over Filips II is een biografie van de negentiende-eeuwse Amerikaanse historicus John Lothrop Motley. Motley zet de Spaanse koning neer als matig intelligent, doortrapt, sluw, fanatiek en wantrouwend. In de twintigste eeuw is dat beeld grotendeels bijgesteld. In 1997 verschijnt een omvangrijke levensbeschrijving over Filips II, geschreven door de Brit Henry Kamen. Strekking van zijn betoog is dat Filips II vooral slachtoffer is geweest van de omstandigheden waarin hij moest opereren: het Habsburgse rijk was te groot en te onoverzichtelijk en het schakelen tussen allerlei conflicten, intern tegen de protestanten, extern tegen de Fransen, Engelsen en Ottomanen, was gewoon niet bij te benen door een persoon.

De Weense historicus Friedrich Edelmayer doet met de zoveelste biografie over Filips II weer een duit in het zakje. De Oostenrijker sluit met zijn studie naadloos aan bij talloze voorgangers die met name twee eigenschappen van de Spaanse koning tot in detail beschrijven: zijn fervente steun aan het rooms-katholieke geloof en zijn bureaucratische manier van opereren.

Hoe belangrijk het katholieke geloof voor de Habsburgers is geweest, blijkt wel uit de gedetailleerde beschrijving van de doop van Filips II. Als vader Karel V zijn telg in de handen gelegd krijgt, zegt hij de volgende woorden: „God, onze Heere, maak hem tot een goed christen. Geef hem genade. Verlicht hem, omdat hij al de koninkrijken mag regeren die hij erven zal.” Bij zijn doop in Valladolid wordt de troonopvolger slechts één opdracht voorgehouden: dat hij zijn leven mag wijden aan het bestrijden van de ongelovigen en de ketters.

De jonge jaren van de vorst zijn niet gemakkelijk geweest. Edelmayer typeert Filips’ jeugd niet voor niets als een „kindheid zonder vader.” Karel V was altijd op pad, om oorlog te voeren of om zijn ondergeschikten in het uitgestrekte rijk te raadplegen. Contact tussen vader en zoon was er nauwelijks. Wel arrangeerde Karel V een huwelijk voor Filips, zodat de Spanjaard reeds op zestienjarige leeftijd in het huwelijk trad met een Portugese prinses. Veel geluk was beide echtelieden niet beschoren. Op achttienjarige leeftijd overleed Maria Emanuela in het kraambed. Tel daarbij op dat Filips al op twaalfjarige leeftijd zijn moeder verloor en haar vanaf dat moment verving als regent van Spanje en het is duidelijk dat Filips bepaald geen kinderjaren heeft gekend waarop hij vrolijk kon terugkijken.

In 1556 is eindelijk het moment aangebroken waarop Filips II de troon van Spanje bestijgt. De uitdagingen voor de 29-jarige zijn niet gering: het enorme Habsburgse rijk besturen, ketters en ongelovigen vervolgen en toezicht houden op de expansie in de koloniën. Anders gezegd: hij moet de toenmalige bekende wereld managen. Een onmogelijke opgave, zeker gezien het feit dat Filips geen gemakkelijke persoon is. Hij duldt geen tegenspraak, overlegt niet met ministers of edellieden, schrijft geen decreten, maar regeert op basis van idealisme. Het ideaal is, of beter gezegd, de utopie die Filips najaagt is een rooms-katholiek wereldrijk.

Filips gelooft er heilig in dat hij een instrument van God is om af te rekenen met ongelovigen en ketters. Dat typeert zijn compromisloze houding richting niet-rooms-katholieken. Uitgebreid beschrijft Edelmayer de functie van de inquisitie. Opgericht als kerkelijke rechtbank werd het apparaat aanvankelijk vooral ingezet om enerzijds de afvallige Joden en anderzijds de Moren in Andalusië te bekeren. Vanaf het moment dat de Reformatie Europa in beweging zette, verlegde de inquisitie haar prioriteit. Zo ontstonden er klopjachten op ”ketters”: Spaanse mystici, volgelingen van Erasmus en uiteraard volgelingen van Luther en Calvijn. Opvallend is dat de vervolgingen tegen ketters niet in de Nederlanden begonnen, maar in Spanje. In 1559 en 1560 trad de inquisitie hard op tegen vermeende lutheranen en werden brandstapels opgericht in onder meer Valladolid en Sevilla.

Uiteraard gaat Edelmayer ook in op de opstand in de Nederlanden tegen de Spaanse overheerser. Dat Filips II de Republiek verloor, is vooral te wijten aan zijn buitenlandse politiek, aldus Edelmayer. De monarch had immers zijn handen vol aan oorlogen met Frankrijk, Engeland en de Turken en kon het conflict met de Nederlanden er op dat moment gewoon niet bij hebben.

Als Filips II in 1598 overlijdt, is de ondergang van het Spaanse wereldrijk eveneens nabij. Hoezeer hij ook zijn best heeft gedaan om elk conflict op te lossen, hij moest domweg op te veel borden schaken. Daar komt bij dat de verhoudingen op het Europese toneel in 1598 geheel anders waren dan in 1556, aan het begin van Filips’ regeerperiode. Niet alleen werkte de Reformatie door als splijtzwam van het Habsburgse rijk, ook financieel was Spanje aan de grond geraakt. De kosten van alle oorlogen die Spanje voerde waren enorm. En niet te vergeten, Filips dictatoriale optreden bevorderde de onderlinge relatie tussen zijn gebiedsdelen en hun inwoners niet. Gezien de omstandigheden was het einde van de strenggelovige bureaucraat uit Valladolid alleen maar tragisch.

Philipp II. Biographie eines Weltherrschers, Friedrich Edelmayer, uitg. W. Kohlhammer, Stuttgart; ISBN 978 3 17 018067 3; 332 blz.; € 24,95.