Hij spreekt en preekt in het Nederlands, maar voor de rest is hij aardig verduitst. In zijn woning in het Duitse Essen staat er op de kast een potje voor ”Urlaubsgeld”, op de tafel een schaal met chocolaatjes. „Eet er gerust van. In Nederland krijg je er één aangeboden, maar hier is het helemaal niet erg om er meer te pakken.”

Ds. P. Roggeband (1966, Tholen), voorzitter van de algemene kerkenraad van de NKiD en getrouwd met een Duitse vrouw, woont inmiddels twintig jaar in Duitsland. Zo’n tien jaar geleden hoorde hij voor het eerst van het bestaan van een Nederlandse gemeente in zijn woonplaats. „Ik kreeg een uitnodiging onder ogen voor de viering van het honderdjarige jubileum van de NKiD. Ik besloot er naar toe te gaan en kwam er tot mijn verbazing achter dat er een grote Nederlandse kerkelijke gemeenschap in Duitsland bestaat.”

Zo vergaat het veel Nederlanders, vertelt de predikant. Een Nederlandse vrouw woonde al ruim dertig jaar in Duitsland toen ze voor het eerst van het bestaan van de NKiD hoorde. Nu bezoekt ze maandelijks de diensten en is ze sinds kort kerkenraadslid. Ds. Roggeband: „Veel Nederlanders weten niet dat wij er zijn. Omdat wij geen adressen doorkrijgen van de kerken –de NKiD kent geen ingeschreven leden– en de overheid is het ook niet mogelijk om mensen actief te benaderen.”

Op de bewuste jubileumbijeenkomst vernam ds. Roggeband, van oorsprong gereformeerd, dat de NKiD op zoek was naar een schipperspredikant voor de kern Duisburg. Hij besloot te reageren. Ds. Roggeband werkte op dat moment als vicaris binnen de Evangelische Kerk in Duitsland (EKD) in Mülheim aan de Ruhr. „Het leek mij interessant om met Nederlanders te werken. Die gaan toch op een meer informele manier met elkaar om dan Duitsers. De kleinschaligheid en de daarmee gepaard gaande saamhorigheid trokken mij aan.”

Ds. Roggeband werd benoemd en werkte zeven jaar als schipperspredikant binnen de NKiD. Drie jaar geleden werd hij predikant van de wijk West, waar de kernen Duisburg, Düsseldorf, Keulen/Bonn en Münster/Hamm onder vallen. Een gebied dat zo groot is als Nederland. „Ik rijd ongeveer 40.000 kilometer per jaar, de predikant van wijk Zuid wel zo’n 70.000.”

In elke kern gaat hij één keer per maand voor. Het gemiddelde bezoekersaantal van de diensten, die worden gehouden in Duitse kerken, ligt rond de twintig. „Wat betreft intimiteit en sfeer lijkt het net een huisgemeente.”

Bezoekers van de Nederlandse kerkdiensten zijn met name Nederlanders die vanwege hun werk of relatie in Duitsland wonen. Ze vinden het prettig om af en toe in hun eigen taal een dienst mee te maken en contacten te leggen met andere Nederlanders, vertelt ds. Roggeband. „Er gaat niets boven zingen en bidden in je eigen taal. Daarin begrijp je elkaar met een half woord. Bovendien zijn er in de diensten van de EKD over het algemeen alleen ouderen te vinden. Gezinnen geeft dat een onwennig gevoel.”

Belemmert een bezoek aan de NKiD de integratie van Nederlanders in Duitsland niet? Ds. Roggeband: „Wij stimuleren mensen om ook de EKD te bezoeken. Een Nederlandse dienst is een aanvulling, geen vervanging.”

De bezoekers zijn afkomstig uit een breed kerkelijk spectrum, van vrijzinnig tot vrijgemaakt. Volgens de predikant geeft dit geen problemen. „Over het algemeen gaan mensen behoedzaam met elkaar om. Men zoekt elkaar, heeft elkaar nodig en kent elkaar vaak relatief goed, omdat de gemeenschap klein is.”

In november kreeg de predikant er een collega bij: ds. T. M. van de Griend (1981, Oud-Beijerland) werd benoemd tot predikant voor de wijk Zuid van de NKiD.

Ds. Van de Griend voelde zich van jongs af aan verbonden met Duitsland. „De gereformeerde kerk in Oud-Beijerland, waar ik als kind toe behoorde, had een partnergemeente in Oost-Duitsland. Elk jaar brachten gemeenteleden, onder wie ons gezin, haar een bezoek.”

Toen er een predikant werd gevraagd voor de Nederlandse Kerk in Duitsland hoefde de toenmalige kandidaat niet lang te twijfelen. „De interkerkelijkheid van de NKiD spreekt mij aan. Een kerk in de Nederlandse protestantse traditie met een oecumenische geest.”

De predikant vindt het belangrijk dat de NKiD bestaat. „Een Nederlandse club kan ook voorzien in een soort thuisgevoel, maar dat is anders dan een kerk. De woorden van het geloof zijn heel intens. De beleving ervan gebeurt vooral in je moedertaal. Tot God spreek je niet snel in het Duits.”

Over de toekomst van de NKiD is ds. Roggeband positief. „De bezoekersaantallen zijn stabiel. Er kunnen echter altijd nieuwe kernen bij komen. Wij krijgen tot 2013 geld van de EKD. Tot die tijd is ons voortbestaan gegarandeerd.”

„Koffiedrinken duurt even lang als kerkdienst”

Peter van Dam (29) bezoekt één keer in de maand de dienst van de Nederlandse Kerk in Duitsland (NKiD) in Münster. „Ik vind het een waardevolle aanvulling op de Duitse kerkdienst, die ik de overige zondagen van de maand bezoek. Het maakt echt verschil of je in je eigen taal bidt en zingt.”

Van Dam, getrouwd met een Duitse vrouw en werkzaam aan de Universiteit van Amsterdam, woonde zo’n twee jaar in Münster toen hij achter het bestaan van de NKiD kwam. „Op de activiteitenkalender van het studentenhuis waar ik woonde, las ik een aankondiging van een Nederlandse dienst. Die had nota bene in de kapel achter ons studentenhuis plaats.”

De nadruk op ontmoeting in de NKiD bevalt hem goed. „Het koffiedrinken duurt soms even lang als de kerkdienst.”

Het feit dat de bezoekers afkomstig zijn uit een breed kerkelijk spectrum ervaart Van Dam, van oorsprong christelijk gereformeerd, als „bevrijdend. We zijn slechts met twintig mensen. Dan kun je niet theologisch gaan scherp slijpen. Je bent blij dat je elkaar hebt en concentreert je op de overeenkomsten.”

Van schippers- naar emigrantenkerk

De Nederlandse Kerk in Duitsland (NKiD) heeft een lange historie. In 1898 werd de gereformeerde kerk in Duisburg opgericht, behorend bij de classis Arnhem. In Duisburg verbleven veel Nederlandse schippers, die behoefte hadden aan Nederlandstalige diensten.

Met succes beriep de gemeente een eigen voorganger, ds. A. Punt. Vier jaar later, in juni 1902, werd een tweede gemeente in Ruhrort geïnstitueerd. De gemeenten, die in 1931 samengingen, waren met de Gereformeerde Kerken in Nederland verbonden.

Ook de Nederlandse Hervormde Kerk dacht aan haar leden in Duitsland. In 1904 ontstonden hervormde gemeenten in Duisburg en Ruhrort. In later tijd vormden zich gemeenten in plaatsen als Düsseldorf, Recklinghausen, Krefeld en Mülheim aan de Ruhr. In Keulen, Bonn en andere steden kregen de Gereformeerde Kerken voet aan de grond.

Van 1914 tot 1916 was er ook een gereformeerde gemeente in Duitsland. Ds. W. den Hengst uit Veenendaal had een gereformeerde kerk in Duisburg gesticht. Toen hij overging naar de Gereformeerde Gemeenten, volgde de Duisburgse gemeente hem. De leden keerden echter terug naar Nederland. Toen er nog maar één gezin was overgebleven, werd de gemeente opgeheven.

In de Tweede Wereldoorlog nam het aantal Nederlanders in Duitsland, zij het onder dwang, sterk toe. Met toestemming van de overheid hadden zelfs onder dwangarbeiders Nederlandse kerkdiensten plaats. Daarin ging onder anderen ouderling B. van der Graaf uit Ridderkerk voor, vader van dr. ir. J. van der Graaf, oud-secretaris van de Gereformeerde Bond. Het kerkelijk leven maakte echter moeilijke tijden door. Een aantal predikanten werd gevangengezet.

De uitwisseling op het gebied van industrie en wetenschap zorgde ervoor dat vanaf de jaren vijftig opnieuw grote aantallen Europeanen werk in andere landen kregen. Nieuwe Nederlandse gemeenten ontstonden, tot in Zuid- en Noord-Duitsland toe.

In de jaren zestig gingen de twee Nederlandse protestantse denominaties in Duitsland nauw met elkaar samenwerken. Ook de contacten met de Evangelische Kerk in Duitsland (EKD) werden intensiever. In 1982 kwam de Vereniging tot bevordering van de Nederlandse (Gereformeerde) Kerk in Duitsland tot stand, kortweg de Nederlandse Kerk in Duitsland.

De NKiD valt sinds 1 mei 2004 onder de Protestantse Kerk in Nederland (PKN). Sinds die tijd heet ze officieel protestantse gemeente te Duisburg-Ruhrort. Zij valt onder de classis Arnhem van de PKN.

Onder schippers in Mannheim en Duisburg is de hervormde predikant ds. G. van Zeben als geestelijk verzorger actief. Hij is verbonden aan de Nederlandse Kerk aan de Ruhr, die samenwerkt met de NKiD. Schipperspredikanten die hier regelmatig voorgaan, zijn ds. L. Krüger (PKN) en ds. H. van der Ham (CGK).