In ”Nederland&ik” geven twintig min of meer bekende Nederlanders (en een Vlaming) hun visie op de stand van het land. Ze komen uit alle segmenten van de samenleving, van kunst en cultuur tot wetenschap en van politiek tot vakbond. De interviews stonden in april 2010 in de Volkskrant, kort nadat de krant de overstap naar het tabloidformaat had gemaakt.

Een van de geïnterviewden is Van Istendael. Hij constateert dat Nederland zich heeft ontwikkeld ”van gidsland naar gistland”. Om die stelling te onderstrepen, stuurde hij enkele dagen na zijn interview de genoemde dichtregels van Hendrik Marsman naar de Volkskrantjournalist. Het valt niet te ontkennen dat de Vlaming Nederland beter kent dan menig Nederlander als hij het heeft over Staphorst, de vijf kerktorens per dorp en het individualisme in de godsdienst.

Elk interview start met de vraag hoe de geïnterviewde over Nederland denkt. Dit naar aanleiding van het overbekende gedicht van Hendrik Marsman uit 1936 (en niet 1926, zoals op de achterflap van het boek staat): „Denkend aan Holland/ zie ik brede rivieren/ traag door oneindig/ laagland gaan” enzovoort.

Het beeld dat uit het boek oprijst is dat Nederlanders vrijgevochten en welvarend zijn met een duidelijke ondertoon van ontevredenheid en gemopper op de elite. Een interview met de broers Maarten en Vincent van Rossem staat daar borg voor.

Altijd de moeite waard is Jérôme Louis Heldring, de 93-jarige conservatieve columnist van NRC Handelsblad. Hij is somber en stelt dat Nederland in een politieke crisis verkeert door de onvermijdelijke ineenstorting van het zuilenstelsel als gevolg van de secularisatie. „Na de ontzuiling zijn de mensen stromenloos geworden. En daarom meer ontvankelijk voor de zogenaamde heilbrengers. Eerst Fortuyn en nu Wilders.”

Wie meer van dergelijke diepgaande beschouwingen wil lezen, moet een ander boek ter hand nemen, namelijk ”U bevindt zich hier. Oriëntaties op maatschappij, politiek en religie” van de journalist Marcel ten Hoven. De oud-Trouw- en oud-Vrij Nederlandredacteur schreef een boek over de vele kwesties die het dagelijkse maatschappelijke, politieke en religieuze leven anno 2010 beheersen.

In totaal sprak Ten Hoven 46 markante Nederlanders, die hij in groepjes van twee interviewde. De verslagen van die gesprekken werden gepubliceerd in het Nederlands Dagblad en zijn door uitgeverij Boom gebundeld uitgegeven.

De geschriften van Ten Hoven staan borg voor diepgang. Dat blijkt ook wel uit het vraaggesprek dat hij voerde met dezelfde Heldring. Dat gaat stukken dieper dan in het Volkskrantinterview.

In zijn algemeenheid schetsen de geïnterviewden in het boek van Ten Hoven een somber beeld van onze samenleving. Het postmodernisme kent geen grote verhalen, leidt tot leegheid en tot angst. Vanaf 1980 kalven de traditionele breuklijnen in de samenleving in rap tempo af. Sinds die tijd is er sprake van een nieuwe scheidslijn, namelijk die van multiculturalisme of etnocentrisme. De traditionele politieke partijen hebben daar nog geen goed antwoord op en dat creëert ruimte voor nieuwe populistische bewegingen.

CDA-senator Van de Beeten heeft niet veel op met het huidige kabinet van CDA en VVD, dat met gedoogsteun van de PVV regeert. „Het is in zonde ontvangen en het zal in zonde sterven.” Oud-CDJA-vicevoorzitter Neuteboom denkt dat er vanuit de christendemocratische traditie een „heel krachtig antwoord mogelijk is op de polarisatie waarop Wilders uit is.” Volgens hem moet het CDA terug naar het politieke midden.

Voor een opwekking of herkerstening van de samenleving hebben de meeste geïnterviewden weinig aandacht. Dat vraagt om kerken en christenen die present zijn in de samenleving met de verkondiging van het Evangelie, het grootste verhaal van de wereldgeschiedenis.

De kern daarvan is door diezelfde Marsman indrukwekkend onder woorden gebracht: „Mijn hart is zwart/ mijn hart is rood/ mijn hart is hard/ mijn hart is dood/ maar ieder hart…/ mijn hart is dood!/ maar ieder hart…/ mijn hart is rood!/ maar ieder hart/ ’t zij hard of dood/ of zwart of rood/ wordt wit in Mijnen dood.”

Nederland&ik, Wilma de Rek en Arie Elshout; uitg. Carrera, Amsterdam, 2010; ISBN 978 90 488 0766 6; 76 blz.; € 10,- U bevindt zich hier, Marcel ten Hoven; uitg. Boom, Amsterdam, 2010; ISBN 978 94 6105 091 5; 180 blz.; € 18,50.