Hoe betrouwbaar is de weergave van politieverhoren? Kunnen ernstig gehandicapten een deugdelijke verklaring afleggen? Op welke wijze tast alcoholgebruik het geheugen aan?

Op dergelijke vragen gaat Wagenaar in. De gepensioneerde rechtspsycholoog kraakt kritische noten over de praktijken van politie en openbaar ministerie. Structureel gaan in strafrechtelijke onderzoek zaken mis.

Meer dan eens rammelt de weergave van verhoren van verdachten, schrijft Wagenaar. „Wij weten heel goed dat antwoorden in grote mate worden uitgelokt door de formulering van de vragen, en dat vragen gemakkelijk suggestief geformuleerd kunnen worden.”

De politie deinst er niet voor terug om onwelgevallige passages tijdens verhoren uit processen-verbaal te laten, schrijft Wagenaar. Zo vergeleek hij in de zaak-Holleeder de op geluidsband afgelegde verklaringen van (de geliquideerde) kroegbaas en informant Thomas van der Bijl met het uiteindelijke proces-verbaal.

Niet terug te vinden in het proces-verbaal, maar wel vastgelegd op geluidsband is bijvoorbeeld een saillante passage waarin rechercheurs met Van der Bijl spreken over een mogelijke liquidatie van Holleeder door andere criminelen. Bij het verhoor is ook Fred Teeven, destijds officier van justitie en nu staatssecretaris voor Veiligheid. Teeven zegt tijdens dat verhoor tegen Van der Bijl: „En dan kun je hem zelf een lampje uitblazen, maar je kunt ook zeggen: hij moet maar eens twintig jaar opknappen.” Van der Bijl: „Nou, ik heb veel liever dat die doodgeschoten wordt.” Een van de rechercheurs: „Ja zeker. Wordt er bij jullie met de oude club nooit als je mensen tegen komt eens geopperd van misschien moeten we maar eens (onverstaanbaar praten door elkaar).” Wagenaar noemt het „begrijpelijk” dat een dergelijke passage niet in het proces-verbaal voorkomt, omdat eruit zou kunnen blijken dat „de politie er normen en waarden op nahoudt die dicht liggen bij die van de onderwereld.”

Opvallend is de snoeiharde kritiek van Wagenaar op Carla Del Ponte, jarenlang hoofdaanklaagster bij het Joegoslaviëtribunaal en het Rwandatribunaal van de Verenigde Naties, voor de berechting van oorlogsmisdadigers. Tussen 1986 en 2009 was de rechtspsycholoog als deskundige achtmaal betrokken bij processen tegen vermeende oorlogsmisdadigers.

Wagenaar verwijt hoofdaanklaagster Carla del Ponte dat ze geen kaas heeft gegeten van opsporingstechnieken die van belang zijn bij het vergaren van bewijs tegen oorlogsmisdadigers. In die zaken zijn verklaringen van getuigen die het gezicht van een verdachte (menen te) herkennen, vaak van cruciaal belang.

Op het punt van gezichtsherkenning bij de zogeheten meervoudige fotoconfrontatie gaat van alles mis, schrijft Wagenaar. Bij zo’n procedure moet een getuige in een rij van bijvoorbeeld zeven figuranten de verdachte aanwijzen. Dan is het wel zaak dat de procedure aan een serie voorwaarden voldoet. Zo moet bijvoorbeeld voorkomen worden dat een getuige nadat hij iemand in de serie foto’s heeft aangewezen, in contact komt met familieleden of dorpsgenoten die later zelf ook als getuige moeten opdraven. Anders bestaat immers het risico dat de bewuste getuige ‘verklapt’ welke foto hij heeft aangewezen.

Een onderzoeker in een zaak van een vermeende oorlogsmisdadiger van de Balkan maakte het wel heel bont bij zo’n meervoudige fotoconfrontatie. De onderzoeker plakte een gele sticker bij een door een getuige aangewezen foto, die hij vervolgens weer verwijderde, om de set foto’s weer te kunnen inzetten bij een volgende getuige. „Het probleem is natuurlijk dat deze procedure vlekken en afdrukken kan achterlaten, waardoor de volgende getuigen geïnformeerd werden. Dit is pas echt primitief gebroddel!”

De rechtspsycholoog wijst erop dat Del Ponte nergens in haar memoires beschrijft „welke specialistische deskundigheden nodig zijn om het bewijs in zulke moeilijke zaken te leveren. De termen ”identificatie” en ”meervoudige confrontatie” zoekt men in haar boek tevergeefs (…). De vele opsporingsambtenaren van het Joegoslavië Tribunaal en het Rwanda Tribunaal leverden broddelwerk doordat de hoofdaanklaagster geen prijs stelde op kwaliteit. Erger: doordat de hoofdaanklaagster geen flauw idee had van wat de kwaliteitseisen eigenlijk zijn.”

Doordat het het Joegoslaviëtribunaal ontbrak aan duidelijk regels voor gezichtsherkenning „begon het in de praktijk als de Baron van Münchhausen, die zichzelf aan het staartje van zijn eigen pruik uit de modder trekt. En het is nooit helemaal goed gekomen.”

Wagenaars boek houdt politie, aanklagers en ook rechters een spiegel voor. Het is zeker nuttig dat zij zich er bijvoorbeeld van bewust zijn dat een proces-verbaal niet het eind van alle tegenspraak is. De rechtspsycholoog stelt spijtig vast dat rechters „meer dan 99 procent” van opnames van studioverhoren niet bekijken, maar zich beperken tot een proces-verbaal van zo’n opname. Daarbij rijst wel de vraag hoe realistisch het is dat rechters de vaak vele urenlange videoverhoren in hun geheel moeten bekijken. Dat kost immers een zee van tijd.

Wagenaar geeft naast forse kritiek ook een compliment. Hij is er na het zien van honderden verhoren van overtuigd dat Nederland beschikt over „uitnemende specialisten” op het gebied van zedenrecherche. Dat biedt hoop met het oog op bijvoorbeeld de huidige omvangrijke Amsterdamse zedenzaak, waar niet minder dan 150 rechercheurs bij betrokken zijn.

Broddelwerk. Over geklungel in het strafrechtelijk onderzoek, W. A. Wagenaar; uitg. Bert Bakker, Amsterdam, 2010; ISBN 978 90 351 3490 4; 239 blz.; € 17,50.