Met het thema ”The Free Will Delusion”, een knipoog naar de Britse atheïst Dawkins, hield Veritas-Forum aan de Vrije Universiteit in Amsterdam maandagavond een debat over de vrije wil. De grootste collegezaal van het VU-gebouw aan de Boelelaan kon de stroom studenten niet aan. Studenten zaten in de vensterbanken en op de trappen.

Bij de drie wetenschappers komt het onderzoek van Benjamin Libet terug. Deze neurowetenschapper deed in de jaren zeventig onderzoek naar wilsvrijheid. Hij liet proefpersonen klokken wanneer ze zich bewust werden dat ze een handeling wilden gaan uitvoeren, zoals een arm bewegen. Toen hij dat vergeleek met hersenactiviteit, bleek dat hersencellen al actief waren om een arm uit te strekken voordat de personen zich daarvan bewust werden.

Dat enkel het brein ons gedrag aanstuurt, kan volgens neurobioloog dr. Gerben Meynen betekenen dat een verdachte van een moord wilsonbekwaam wordt verklaard. „Hij heeft geen vrije wil, dus hem treft geen schuld.” Hij nuanceert zijn stelling met de opmerking dat onderzoek tot wilsonbekwaamheid bij verdachten door psychiaters gebeurt, niet door neurowetenschappers. Maar het brein krijgt niet het alleenrecht, zegt Meynen. Volgens hem is de populaire huidige visie dat er een vrije wil mogelijk is in een mogelijk deterministische wereld.

Wat vrije wil precies is, blijft ongewis. Iemand uit de zaal: „Het is een nuttig conceptueel apparaat, maar hoeft niet noodzakelijk gefundeerd te zijn in de werkelijkheid.” Meynen: „Elke definitie is weinig plausibel. De neurowetenschap geeft geen totaalvisie, maar reduceert de natuur tot de anderhalve kilo van de hersenen.”

Prof. Dick Swaab, auteur van het boek ”Wij zijn ons brein”, haakt aan bij Libet door het primaat bij het brein te leggen. God bestaat niet maar is een creatie van het brein, stelt de emeritus hoogleraar neurobiologie. Een vrije wil bestaat evenmin.

Als de hersenen geen prikkelingen krijgen, gaan ze die leegte zelf invullen, aldus Swaab. „In de eenzaamheid op de berg werd Mozes’ brein, de temporaalkwab, geprikkeld en ervoer hij dat hij de Tien Geboden van God kreeg. De apostel Paulus kreeg door een epileptische aanval hallucinaties, wat bij hem gepaard ging met extatische ervaringen.”

De hoogleraar schrijft religie niet geheel af. „Religie heeft veel evolutionaire voordelen gehad, als groepsbesef, groepsafbakening en bescherming.”

Dr. Leon de Bruin, neuropsycholoog in het Duitse Bochum, laat een tegengeluid horen. Hij heeft er geen moeite mee om te stellen dat mensen hun hersenen nodig hebben om God te kunnen ervaren. „Maar de stelling dat God niet meer is dan de creatie van ons brein, is van een andere orde. Het is evenwel een aantrekkelijke theorie omdat zo’n wetenschappelijk gesloten systeem ruimte geeft voor gedachte-experimenten. Het brein bepaalt de waarnemingen.”

De neurowetenschapper bekritiseert Libet om de methodologische basis van zijn onderzoek. „Hij presenteert zijn resultaten zo dat vrije wil bij voorbaat kansloos is. Determinatie is een filosofische aanname waarvoor geen wetenschappelijk bewijs is.”

Hij noemt neurowetenschappers als Swaab licht ironisch „schizofreen.” „Swaab 1 zegt dat er geen vrije wil bestaat, maar Swaab 2 bestrijdt het christendom omdat het de wilsvrijheid aantast. En Swaab 2 is wel lid van de initiatiefgroep Uit Vrije Wil, die vindt dat mensen zelf moeten kiezen om dood te gaan.”

Correcties & aanvullingen

Neurobioloog dr. Gerben Meynen stelde tijdens het debat van Veritas-Forum aan de Vrije Universiteit in Amsterdam niet dat God een „hersenspinsel” of „product van ons brein” is (RD 30-11). Hij beperkte zich tot de discussie over de vrije wil.